Электронлă вулавăш

— Тăван-тукан, нартукан, — тесе юрлама пуçларĕ. Ун хыççăн ыттисем:

— Чăннипелех кала-ха... — тĕсе ерипен тăсса йăлăнчăклăн кĕвĕлерĕç, кирек хăш хĕрĕн сассинче те Нартукан усал калассинчен именни сисĕнчĕ, пурне те малтанхи пек савăнăç мар, темле, чĕрене тивекен кичемлĕх килсе пуснă лек туйăнчĕ.

Пурне те хăвăрт пĕлме тăрăшакан Иркка кĕске хăйă чĕллине виçĕ йӳпĕрен туртса илчĕ те вăрăммине чиксе лартрĕ, хăй, икĕ хĕр хушшинчен чăмса кĕрсе, витре умне пырса тăчĕ.

Витре тавра хĕрсем:

 

Укçа шутлать пуян çын —

Ылтăн-кĕмĕл арчипех...

 

тесе икĕ хут юрланă вăхăтра Варкки, кĕрен кĕпи çанни вĕçне тавăрса, аллине шыва чикрĕ, пĕр çĕррине туртса кăларчĕ.

— Камăн ку?

— Ай, ку, Марук, санăн! Пуян çĕре каятăн! Каччу пуян пулать, — çухăрашаççĕ хĕрсем.

 

Чухăн çыннăн пӳрт çунать —

Кĕлĕ вĕçет çилпеле...

 

Паççи çĕрри тухрĕ.

— Ай-уй, Паççи, тĕп пулнă киле каятăн! — хурланса калаçаççĕ юлташĕсем.

Мĕнле качча каясси тахçанах паллă пулин те, Лисук хăй çĕррине, паллама лайăх пултăр тесе, хĕрлĕ çиппе çыхса янă. Паççине ытла та эрленмелли япала килсе тухнă хыççăн, хĕрсем хаваслăрах юрласа ярас терĕç:

 

Ан хурлан-ха, тăванăм,

Телей киле малалла.

 

— Кам çĕрри вăл, хĕрлĕ çипли? — ыйтрĕ Варкки.

— Манăн! — терĕ Лисук, чылайранпа пăшăрханса кĕтсе тăраканскер. — Чăнах та, малашне телей пулĕ-ши? Эх, пултăрччĕ! — терĕ те сивĕ çĕррине пӳрнине тăхăнчĕ.

— Акă епле пулса тухать, аппа! Санăн телей пурах. Паçăр Чинук аппа: «Пирĕн урама та савăнăç, пар лаша кӳлсе, сиккипе килсе кĕрĕ тесе каланăччĕ», — терĕ те Иркка, икĕ хĕр хушшинчен йăпшăнса тухрĕ, каллех хăйчикки умĕнчи пукан çине кайса ларчĕ. Унăн та çĕре ярасчĕ, анчах вĕренме каясси çинчен юрă никам та хывман, ун пек юрă юрламаççĕ. Ытти вара Ирккана ним тума та кирлĕ мар.

Нартукан юррисене пур хĕрсем валли те юрласа пĕтерсен, пĕрисем кашта çинчен çывăракан чăхсене йăта-йăта кĕчĕç, теприсем витене сурăх ури тытма кайрĕç. Паççин хальхинче те савăнмалли пулмарĕ: вăл илсе кĕнĕ чăх ыйхине уçаймасăр тайкаланса тăчĕ, сĕтел çине юри тĕпретсе панă çăкăр тĕпренчĕкĕсене сăхмарĕ, сапнă кĕле таккарĕ. Паççи шурăхса кайрĕ, пуçне лăшт усрĕ, хăш-пĕр хĕрсем çав самантра: «Паççи, упăшку кукша пулать!» — тесе ихĕлтетсе кулни ăна çилентерчĕ те, хурлантарчĕ те.

Çамрăк хĕрсем яланах кулянасшăн мар, хăш-пĕр чухне çывăх тусне çиленессине сиссен те, куласси килет. Килте юмăç ямалли меслетсене пĕтерсен, хĕрсем тумланса урама тухрĕç. Иркка та, йăпăрт пуçтарăнса, хыçалтан тухрĕ.

Урама тухсанах ушкăн хĕр Варлам Маллине тĕл пулчĕ. Малля кĕçĕр хĕрсене тахçантанпах шыраса çӳренĕ иккен.

— Эсир нартукан ятăр та-и? — ыйтрĕ вăл хулăн сассипе.

— Ятăмăр!

— Мана мĕншĕн чĕнмерĕр?

— И-и, Малля, сан мĕн нартукан ямалли пур, пуян пуласси паллах. Упăшку пуласси ватă-и, çамрăк-и, çавна çеç пĕлесси сан. Чупар карта шутлама!

Пурте, сиккелесе, карта патнелле чупрĕç. Шĕтĕрнек е хăма карта патне чупса пырса куçĕсене хупаççĕ, аллисене икĕ еннелле сарса ытама кĕнĕ таран ярса илеççĕ те такмак каласа шутлаççĕ: кĕлет, пӳлме, мих; кĕлет, пӳлме, мих... Юлашки юпи «кĕлет» пулсан — пуяна каять, «пӳлме» пулсан — вăтама, «мих» пулсан — чухăна. Кунта та Паççине «мих» тухрĕ. Вăл, аллисене пилĕкне тытса, пуçне çĕклерĕ те кăшкăрса каларĕ:

— Атте килĕнче пилĕк ятпа, икĕ лашапа пурăнатпăр та вара, тырă михпе кăна ларакан киле кайăп-ши?! Кирлĕ мар, шутламастăп. Атьăр чӳречесем патне итлеме! Упăшкамăрсем мĕн ятлă пулассине ыйтăпăр...

«Килтинчен кăшт пуянтарах çĕре кайсан пурнăç пулас çуккине пĕле тăркач пурте пуяна каясшăн», — шухăшларĕ Лисук, ытти хĕрсем пекех, юр ан чакăртаттăр тесе, чĕрне вĕççĕн пускаласа чӳречесем умнелле утрĕ. Хĕрсем пурте, чӳрече янаххинчен тытса, хăлхисене кĕленче çумне тытаççĕ. Çапла вара, кашни пӳрт умне хура мĕлкесем ӳкеççĕ. Иркка Лисукран уйрăлмарĕ, кушак пек уткаласа, чылай пӳрт умĕнче пулчĕ, тем те пĕр илтрĕ. Кирек хăш пӳртре те мĕнле те пулин шав пурах: ахăлтатса кулни те пулать, аван мар сăмахлă юрă юрласа ларакан та пур, уласа макăраканни те, укçа шутлакан та тĕл пулать. Çапла хăйсен урамĕнчи пӳртсене итлесе тухнă хыççăн, хĕрсем Анаткаса кайрĕç. Иркка кунта пӳртсене пурне те палламасть.

— Çакăнта итлер-ха, — терĕ Паççи, пĕр çĕнĕрех пӳрт умне пуринчен малтан пырса тăрса.

Чӳречесем шăнса ларнă, шалта мĕн пурри курăнмасть. Пĕр ватă карчăк, нартукан йăлине пĕлекенскер пулмалла, кашни сăмаха тăсса, юрласа ларать. Паççи чӳрече умне пырса тăчĕ те юрă пуçламăшне илтрĕ:

 

Ах тур, тупата,

Ик урара çăпата...

 

— Мур илесшĕ карчăкĕ тупнă юрă. Каллех çăпата! Итлеместĕп! — терĕ те Паççи юр купи çинчен анма тăчĕ, анчах çав вăхăтра ури шуса кайрĕ те, вăл лачах ӳкрĕ.

— Чăнах-и? — кулкаласа чӳрече патне пырса тăчĕ Лисук.

Ку вăхăтра карчăк юрра васкамасăр малалла тăсрĕ:

 

Çăпата мар, атă...

 

— Атă, тет-çке! — хĕрсем еннелле çаврăнса каларĕ Лисук.

— Эпĕ итлем-ха, эпĕ! — хыпаланса ытти хĕрсенчен малтан чупса пычĕ Малля.

Карчăк, васкамасăр, юррине çапла пĕтерчĕ:

 

Ман чун савни ватă!

 

— Пуçна пултăр! — хытă çиленсе юр купи çинчен сиксе анчĕ Малля.

— Ватă карчăка ват савни парсан аван вара! Иккĕш ыталанса çывăрĕç кăмака çинче, — ахăлтатса кулчĕç хĕрсем.

Иркка тепĕр икĕ пӳрт урлă ларакан пысăк кивĕ çурта палласа илчĕ:. «Мĕн тăвать-ха Хĕлле — Хĕлип?» — пĕлесси килчĕ ун; хĕрсен ушкăнне пăрахса хăварса, пĕр-пĕчченех çав пӳрт чӳречисем патне чупса пычĕ.

Чӳречисене шалтан хурапа карнă, анчах Иркка хăрах куçпа пăхмалăх пĕчĕк хушăк тупрĕ, çав хушăкран пӳртре мĕн пурри веçех курăнать. Мĕн ку? Пӳрт тулли арçын саксем çинче шăп лараççĕ. Урай варринче Николай тăрать. Вăл хĕрӳллĕн калаçать. Иркка чӳречен сивĕ кĕленчи çумне хăлхине тытрĕ те Николайăн хăш-пĕр сăмахĕсене илтсе юлчĕ: «Революци пулсан, пуянсен çĕрĕсене, чиркӳ çĕрĕсене тата пуп çĕрĕсене — пурне те хресченсене параççĕ. Фабрика-заводсене — рабочисене, чугун çулсене, банксене — патшалăх аллине памалла тăваççĕ. Пирĕн патша çĕршыва тытса тăма юрăхсăр... Сирĕн кăна мар, пĕтĕм халăхăн — вырăсăн та, тутарăн та, ыттисен те çилли тăвăлса çитнĕ. Çак вăйлă çил çĕршыв тăрăх кĕрлесе кайĕ. Çак кăра çилсем вара патшана та, улпута та, Варлам пек сăхă пырсене те çĕр çинчен шăлса тăкĕç».

«Вĕренесси çинчен калать-и-ха?» — шухăшлать Иркка.

Ун кăмăлне туйнă пекех, Николай вĕренӳ пирки калама пуçларĕ: «Халĕ халăх тĕттĕм, ăслă хресченсем çырма пĕлмен пирки пӳрнисене чернилпа йĕпетеççĕ те хут çине пусаççĕ — вăл вара алă пусни пулать. Малашне вĕренме кайма пуриншĕн те çул уçă пулмалла, арçынсемшĕн те, хĕрарăмсемшĕн те...»

Пӳртри çынсем пекех, Иркка Николайăн пĕр сăмахне сиктермесĕр итлесе тăчĕ. Малалла та итлесшĕнччĕ, анчах çав самантра çул çинче юр кăчăртатнине илтрĕ те каялла çаврăнса пăхрĕ: хĕрсем килеççĕ иккен; чи малтан Варлам Малли чупать. Пĕчĕк хĕрача пуçĕнче шухăшсем çиçĕм пек выляса илеççĕ. Николай пуянсене, патшана хирĕç пырать тенине илтнĕ вăл. «Чăваш хĕрĕсене вĕренме патша хушман...» «Хĕрарăма çĕр пама патша хушман»... — аса илчĕ вăл илтнĕ сăмахсене. Мĕн пулĕ? Акă Малля çитсе Николай сăмахĕсене итлет те ашшĕне кайса калать; Варлам вара лашапа вулăса каять... Малалла шухăшлама вăхăт çук. Иркка аллине çĕклерĕ те темиçе хутчен чӳрече хашакне шаккаса илчĕ. Чӳрече сиксе тухас пек янăраса кайрĕ. Пӳртре çутă лап сӳнчĕ. Николай сасси илтĕнми пулчĕ.

«Чарăнчĕç, — тавçăрса илчĕ Иркка. — Усал шухăшпа итлесе çӳрекен çын шаккарĕ, тесе ăнланчĕç пулмалла». Вара, нимле хăрушлăх та çуккине пĕлтерес тесе, вăл çинçе сассипе:

— Ман упăшка пуласси мĕн ятлă? — тесе кăшкăрчĕ.

— Э... э? — терĕ Ямшăк Михали тытăнкă сассипе. — Сан упăшку-и? Михаля, Михаля ятлă, хĕрĕм, Михаля!

«Хăранипе хăй ятне каласа ячĕ», — шухăшларĕ Иркка.

— Манăн мĕн ятлă? — чӳрече патне çитнĕ-çитменех çухăрчĕ Малля.

— Кĕрен-тухан ятлă! — терĕ Михаля, хальхинче ун сасси çирĕп пек илтĕнчĕ.

— Михаляран ырă сăмах илтĕн! Шуйттан! — çилĕллĕн лачлаттарса сурчĕ те Малля пӳрт умĕнчен каялла анчĕ, çул çине тухса тăчĕ.

Иркка кăшкăрса ыйтнине те, Малля тулашнине те çитсе тăнă хĕрсем пурте илтрĕç. Тӳсме çук кулăшла пек туйăнчĕ вĕсене. Çул варрине ункăн пухăнса, хĕрсем ахăлтатса кулаççĕ.

— Ай-ай, Иркка халех качча каясшăн, упăшка шырать, ятсене те пĕлесшĕн!

— Питĕ качча каяс килет пулĕ ун!

— Иккĕш пуканелле выляса ларĕччĕç-ши вара?

— Упăшку Вилюк ятлă пулать пулĕ сан!

— Ха-ха-ха! Хи-хи-хи! — каçса кайса кулаççĕ хĕрсем.

— Мĕн мăшкăллатăр! Эпĕ тунката-и, хĕр мар-и-мĕн? — çиллессĕн татса хучĕ Иркка.

Ял лăплана пуçларĕ. Ватăрах çынсем çывăрма выртнă, хĕрсен анчах ĕç пур: вĕсен юмăç ямалли нумай-ха, нартукан каçĕ тин кăна пуçланать. Çурçĕр тĕлĕнче кĕçĕр, çӳç-пуçсене салатса, йӳле пилĕкĕн мунчана кĕрсе лармалла та, ала витĕр юхтарса, урайне кĕл тăкмалла. Ирпе кайса пăхмалла — вара малашнехи пурнăçа пĕлме пулать: мунча иййи кĕл çине çăпата йĕрĕ туса хăварсан — чухăн пурнăç пулать, атă йĕрĕ хăварсан — пуян.

Кăвак тӳпере çăлтăрсем мăч-мăч тăваççĕ. Шартлама сивĕ сывлăшра таçта инçетре çын ӳсĕрсе илни те, шăннă хурама турачĕ çатлатса çурăлни те илтĕнсе тарать. Лисукпа йăмăкĕ, алăран алă тытса, килнелле утаççĕ.

— Аппа! — тет Иркка, Лисук çумне йăпшăнса. — Кăра çилсем тесе мĕнле çилсене калаççĕ?

— Ăна ăçтан илтрĕн эсĕ?

— Такам чӳречинчеччĕ, пӳртне палламастăп.

— Сасартăк, янкăр уяр чухне, тусан вĕçтерсе, хаяр, вăйлă çил сиксе тухать, пӳрт тăррине илсе каять, йывăçсене амантса хăварать. Çавăн пек çилсене кăра çилсем теççĕ.

— Вĕсем çынсене те йăвантарма пултараççĕ-и?

— Йăкăлт йăвантараççĕ, картузĕсене çул тăрăх кустарса каяççĕ. Хăрушă пулаççĕ ун пек çилсем.

— Вĕсем вара Варлама та йăвантараççĕ-и?

— Пуян çын тесе пăхса тăмаççĕ. Виçĕм çул пулас-ха, кăра çил çапла кӳршĕ ялти чиркӳ тăррине чанĕ-мĕнĕпех йăтса антарнăччĕ. Ун пек çил, турăран хăраманнине, пуянран хăрать-и?

— Манăн ун пек çиле курасчĕ, аппа! Кăçал пулать-ши?

— Пĕлместĕп.

— Хĕлле пулаççĕ-и, аппа?

— Хĕлле кăра çил темеççĕ, урăм-сурăм тăман теççĕ.

— Вĕсем те Варлам пеккисене ӳпне-питне йăвантараççĕ-и?

— Пакăлт йăвантараççĕ, май килсен, юрпа витсе хăвараççĕ, — терĕ Лисук. Унтан вара Ирккаран хăй ыйтма пуçларĕ:

— Иркка, эсĕ ху пĕчĕкçĕ пулин те, упăшку ятне пĕлесшĕн пултăн-çке. Намăс мар-и? Э?

Иркка шăлне çыртрĕ, нимĕн те чĕнмерĕ. Килне çитсен, хапхана Лисука уçтармарĕ, хăй уçса хăй хупрĕ.

 

6

Макçи ирхине ирех хулхушшине сӳс чĕлпĕр хĕстернĕ, çуна çулĕ варрипе утать. Хир йĕри-тавра шап-шурă. Хăш-пĕр вырăнсенче, акăнмасăр юлнă анасем çинче, пĕлтĕр кашласа ӳснĕ кашлинчĕпе пиçен тăррисем хуралаççĕ, тип-тикĕс айлăмра унта-кунта ялсем, курак йăвиллĕ йăмрасем курăнаççĕ. Юр та юр. Ним çине те тинкерсе пăхса тăмалли çук. Çул хĕрринчи хытхура таврашĕнче шăши, мулкач йĕрĕсем пур. Унтан ума шурлăхри хăвалăха хӳнĕ çӳллĕ юр кĕрчĕ сиксе тухрĕ. Шурлăх айккинче лапра шыв ытла сивĕрен тан тапса тухнă. Хăвалăхра чакаксем пĕр турат çинчен теприн çине сике-сике чакăртатаççĕ.

Макçи çил арманĕ умĕнчен иртрĕ. Хăвалăх ялне кĕнĕ чух сăмсана кăтăклантаракан йӳçĕ тĕтĕм шăрши пырса кĕчĕ. Ку таврара Хăвалăх ялĕ чи типтерли шутланаканччĕ, урамĕсен икĕ енĕпе ватă йăмрасем кашласа ларатчĕç, пахчасене вĕрлĕк картапа тытса тухнăччĕ, уй хапхи умĕнче пĕр пĕчĕк лутра пӳрт пекки пурччĕ, пĕр ватă мучи çав пӳртрен тухса килен-çӳрен çынна хапха уçса паратчĕ, хыçĕнчен хупса юлатчĕ. Анчах халĕ ялăн ĕлĕкхи тирпейĕнчен нимĕн те тăрса юлман, уй хапхине те, хапха умĕнчи пӳрте те унта-кунта сĕтĕрсе пĕтернĕ, йăмрасене каснă, юр айĕнчен шурă пуçлă тункатасем çеç курăнса лараççĕ. Кĕпер урлă каçсанах, сад варринче, Тилли Куçма лавккаçăн икĕ хутлă йывăç çурчĕ ларатчĕ, çулла, ешĕл хӳтлĕхре, унăн тăрри кăна курăнаканччĕ. Макçи сад патне пырса тăчĕ. Халĕ хуп-хура кăмрăклă пĕренесем купаланса выртаççĕ. Тăпрас айĕнчен тĕтĕм йăсăрланать, йĕри-тавра, юр çинче, — хăрăм. Яри уçса пăрахнă хапхи ӳмĕнче пĕр ушкăн хресчен тăрать: сăхманлисем те, кĕрĕклисем те, уррисем те, сыпнисем те пур. Пĕр харăсах темиçен шавласа калаçаççĕ.

— Тарçи паян ирех лашине кӳлчĕ те, хуçине лартса, таçта вĕçтерчĕ, — тет кĕрĕк тăхăннă, сарлака сухаллă çын.

— Эй, мĕн чухлĕ укçа çунчĕ-ши кунта! — аллисемпе сулса кăшкăрать кĕске сăхманлă типшĕм çын.

— Вăл укçине ку тĕркĕш вăхăтра банка хума хăранă, тет, анчах пуян çыннăн пуçĕ шăтăк мар, вăл ăçта та пулсан çĕр айне пытарнă, — терĕ пĕрмеллĕ сарă кĕрĕк тăхăннă çын лăпкă сасăпа; вăл хăйне ăслă çын пек кăтартма тăрăшни сисĕнет.

— Куçмана мĕн пулнă вара? — ыйтрĕ Макçи, шавлакан ушкăн çумне пырса тăрса.

— Ху урă пек, куçу вилĕ ӳсĕр-и? — хăртса илчĕ Макçие сарă кĕрĕкли.

— Ыйтма та юрамасть-и? — терĕ Макçи.

— Сассу савăннă чухнехи пек тухать. Сирĕнпе палкаса тăриччен киле кайтарас, — терĕ те сарă кĕрĕкли айккинелле пăрăнса кайрĕ.

— Куçмана мĕн пулнине пĕлесшĕн-и эсĕ? — Макçи çумне пырса тăчĕ кĕске сăхманлă çын. — Куçмана куç ӳкнĕ. Çуртне çĕрле вут тĕртнĕ, сӳнтерме халăх вăранса ĕлкĕреймен. Никрутсем тĕртнĕ текен сас-хура çӳрет. Чăнах та, никрутсем Куçман салтака кайман ывăлĕ çине çиленнĕ, вĕсем унăн шăммисене шутласшăн пулнă. Лешĕ сиснĕ, Хусана тарнă. Пирĕн ялтан паян вăтăр ача салтака тухса кайрĕç...

— Эх, чĕлхӳн чаракĕ çук, пăру хӳри пек çапкаланать, — терĕ пĕри. — Эсĕ тĕрмене кайса ларас тетĕн-и е выçварла пĕр курка ханша ĕçнипе палкатăн-и? Кампа пуплесе тăнине пĕлетĕн-и?

— Хам пекех сăхманлă çынпа.

— Эй, хупăнма пĕлмен çăвар! — терĕ çав сасах. — Халăха ытларах хĕстерме вĕренес тесе, халĕ йăнралсем, шăлапир сăхман тăхăнса, çăпата сырса çӳреççĕ, тет. Кам пĕлет ку мĕскĕнле тăхăннă чăваша? Тен, вăл ăçта та пулин банк çаратнă, укçине йĕм çăрти хушшине хĕстернĕ те сăхман тăхăннă.

Макçи хăрамаллипех хăраса ӳкрĕ. Чăнах та, вăл укçине виçĕ пая уйăрнă: пĕр пайне çăпата тĕпне хунă, теприне кĕпи аçлăкĕ хушшине чикнĕ, ыттине пир татăкĕпе чĕркенĕ те йĕм çăртине çĕлесе лартнă, — ухтарма тытăнсан, мĕн пулĕ вара?

Укçана тăпăлтарса илĕç те хăйне хĕнесе, кăнтса пăрахĕç.

Макçи текех калаçса тăмарĕ, пăранчĕ те урампа утрĕ. Ялтан тухса чылай кайиччен те чунĕ лăпланмарĕ унăн, пĕтĕм çан-çурăмне тар тапса тухрĕ. Вăл, йывăр шухăшне сирес тесе, шăхăрса илчĕ, тахçанах, каччă чухне, асне кĕрсе юлнă туй такмакне юрласа ячĕ: «Сарă-сарă çăмарта — шуратрăмăр, çирĕмĕр; çакă ялăн пикине юратрăмăр, илтĕмĕр!» — шăннă урине ăшăтма çул çинче сиккелесе илчĕ. Вăл икĕ ял витĕр тухрĕ, шыв ĕçесси килсен те, ниçта чарăнса тăмарĕ, пас ӳкнипе шуралнă вăрман хĕрринче ларакан станцие пырса çитрĕ. Кунта вара, килен-каянсен пӳлĕмĕнче, урине ăшăтма шутларĕ. Пырса кĕчĕ, анчах унта тултинчен те сивĕ пек туйăнчĕ. Вăл малтан, куç тĕттĕмленсе килнипе, ним те курмарĕ, пăртакран çеç шăвăç тыттарнă çаврака кăмакана, стенасем çумĕнче икĕ тăрăхла сак ларнине курчĕ. Пĕр сакки çинче шинеллĕ çын хутланса выртать, хутаçне вăл пуçĕ айне хунă.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн