Электронлă вулавăш

Вăрçă вăхăтĕнче вăл чăн-чăн окопнех лекеймен, чугун çул çарĕнче пулнă. Тăшман бомбисен сехре хăпартмăшне самай тӳссе курнă пулин те, пурпĕрех вут ăшĕнчи марччĕ. Ĕçме-çиме тесен те сухарипе шывпах пурăнман. Час-часах тĕрлĕ çимĕç склачĕсене пушатнă çĕрте ĕçлеме тиветчĕ. Армана кайсан, çăнăх çыпçăнмасăр пулмасть, теççĕ. Тăранмалăх çеç мар, кăшт-кашт укçалăх та вăл-ку тупăнкалатчĕ.

Çапла хайхи Платник Çтаппанĕ чугун çул çине ĕçе кайса кĕме вăрçă хыççăнхи çак йывăр çул та тӳрех картса хӳчĕ. Инçете çӳрекен пассажир пуйăсĕ çине кондуктора кĕрсен — пурнăç аптрамаллах та мар. Тен, çар службинче пĕрле пулнă юлташĕсем тупăнĕç. Канашра ĕç тухмасан, Мускав еннелле кайма пулать. Унта унăн пĕр тĕллесе хунă выран та пурччĕ-ха...

Платник Çтаппанĕ çапла «настранана» (юта ĕнтĕ!) тухса кайнă чухне килте унăн арăмĕ, ялти пек каласан, Елина аппа, ултă ачапа пĕччен тăрса юлчĕ. Салтака ăсатнинчен те хытăрах татăлса макăрчĕ вăл çав кун. Куçĕ те курми пулчĕ. Ултă ача — пĕри тепринчен пĕчĕкрех те айванрах. Чăн аслă ывăлĕ Тимĕр те вуниккĕрен кăшт çеç маларах ярса пуснă. Ыттисем, умлă-хыçлах икшер çултан çуралса пынăскерсем, чĕпĕсем пек кăна мĕкĕлтететчĕç. Чăн кĕçĕнни, Верук текенни, виçĕ уйăхриччĕ.

— Мĕн ӳлетĕн вара, вилме каймастăп-çке! — терĕ ун чухне ашшĕ.

Малтанхи çулсенче вăл таçтан Мускав çывăхĕнчен посылкăсем яратчĕ. Пĕчĕк-пĕчĕк фанер ĕщĕке уçсан, унтан сахăр, хĕрлĕ пиçиххиллĕ премĕк, хитре хутлă канфет е шурă сухари курăнса каятчĕ, ачасем вара ещĕк тавра тăпăртатсах ташлама тытăнатчĕç. Вĕсемшĕн темрен те пысăк уяв. Сайра хутра почтăпа укçа килсе çитетчĕ. Нумаях мар, çĕр е çĕр аллă тенкĕ. Вăл та тем пекех паха! Пĕрер пăт çăнăх е çуркунне лартмалăх кăштах çĕрулми вăрлăхĕ илме пулать.

Ашшĕ Мускавран Владивостока çӳрекен пуйăс çинче ĕçлетчĕ. Проводник! Ачасем, сăмахне пĕлмеççĕ пулин те, савăнаççĕ. Вăл — пин-пин çухрăма чупакан чаплă пуйăс çинче хăйне май пуçлăх. Кашнине тĕрĕслет — пуйăс çине ларма билет пур-и е çук-и? Кăна ĕнтĕ ачисем ашшĕ çырăвĕнчен е амăшĕ кала-кала кăтартнинчен пĕлеççĕ.

Çуллахи вăхăтсенче ашшĕ курма яла килетчĕ. Каллех — тĕрлĕрен тутлă кучченеç, кашни ачи валли пĕрер парне — атă е пушмак, кĕпе те шалавар, карттус та çĕлĕк, пальто та пиншак е ытти вылямалли шакăркка. Каллех килте уяв.

Ялта та ырă хыпар çуретчĕ.

— Авă, Платник Çтаппанĕ килшĕн епле тăрăшать! — тетчĕç çынсем. — Сăвăр пек, йăлтах хăй шăтăкне туртать.

Анчах Елина аппана хăйĕн вĕт-шакăр ачисемпе мĕн тери йывăррине никам та туйсах каймастчĕ çав. Колхоз ерипен ура çине тăнă май, çулсеренех ĕçкунĕп, пăртаккăн та пулин тырă, çĕрулми, пахчаçимĕç валеçе пуçларĕç. Кăштах укçи те тивет. Ку питĕ аван-ха ĕнтĕ. Ял-йыш савăнать. Çав вăхăтрах Елина аппан куççулĕ пăчăртанса килет. Вĕсен килйышĕнче хăйсĕр пуçне ĕçкунĕ тăвакан вăйпитти çын çук-çке-ха. Ачисем виççĕшĕ шкулта вĕренеççĕ. Тимĕрĕ ĕнтĕ, ашшĕ кайнă чухне пиллĕкмĕш класа куçнăскер, каникул вăхăтĕнче колхоз ĕçне самаях тухкалать. Анчах ача-çке, ача... Ытлашши выляма чупасси те çук-ха унăн. Машин тесен вара — çăкăр та кирлĕ мар. Кăшт пушă вăхăт пекки тупăнсанах — трактор е комбайн юсанă çĕре чупать. Уйрăмах вăл тимĕрç лаççи умĕнче çаврăнса çӳреме юратать. Ватă тимерçĕ, Каврук мучи, пысăк вĕркĕче ура тапса вĕртернине, вучахри кăмрăк арасланса çунма тытăннине, унтан шуралса кайиччен хĕрнĕ тимĕре вăрăм хĕскĕчпе вучăхран туртса кăларнине, çавăнтах ăна сунтал çине хурса, сулмак мăлатукпа такмак каласа шаккама тытăннине Тимĕр кунĕ-кунĕпе пăхса тăма хатĕр. Каврук мучие ĕçре Кулюк ятлă çамрăк йĕкĕт пулăшать. Вăл пĕвĕпе Тимĕртен кăшт çеç пысăкрах. Ĕçлессе те вăл тимĕрç лаççинче ытлашши нимĕнех те ĕçлемест. Каврук мучие кăмрăк йăтса кĕрсе парать, хăш чух вĕркĕч вĕртерет. Анчах вучахри тимĕре лайăхрах хĕртме сывлăшĕ çитсех каймасть пулас, Каврук мучи вара вĕркĕче хăй хашлаттарма тытăнать. Тимĕр пурпĕрех ăмсанать Кулюка. Çитĕнсен вăл ниçта та мар, тимĕрçе ĕçлеме килет е мĕнпур машинăсене пăхса тăракан механик пулать. Районтан килекен механиксене вăл пайтах курнă, вĕсем хыççăн мĕлке пек çӳренĕ...

Çитĕнсен... Анчах халлĕхе ăна пĕр ватă ула лаша пачĕç. Лаши йăваш, шăпах ача-пăча çӳремелли. Тимĕр, хăй ăшĕнче кăштах кӳренчĕ пулин те, çапах никама та ним те каламарĕ. Тепĕр тесен, кунта малтанлăха ăна лайăхрах та. Унăн тракторсем патне пичкепе шыв турттармалла пулать. Трактор хыççăн ĕçсĕр аптраса чупни мар, хире шыв турттарса тух та пĕр хушă трактористсем мĕн тунине сăнакаласа çӳре. Ĕçне те тăватăн, курмаллине те куратăн.

Тĕлĕнмелле, Тимĕр лаша кӳлме чиперех вĕренчĕ, чӳлĕкне те хăех туртса çыхать. Май килнĕ чух — вăйпа, май килмен чух — шăлпа. Анчах ăна, тракторсем патне шыв турттарассинчен пăрса, час-часах урăх ĕç хушаççĕ. Фермăран, ак, тислĕк турттар, тулли бидонсене сĕт заводне кайса леç — йăлтах хĕрача-пăча ĕçĕ. Авăн çапнă çĕрте пысăк молотилка патне кĕлте йăтмалла тесен — ку вара урăх ĕç. Кунта пĕрмаях машин сассине илтсе тăратăн.

Çапах та каникул вăхăтĕнче çеç ĕçленипе ĕçкунĕ нумаях тума çук çав. Амăшĕ те час-часах чирлекелет. Тимĕрĕн шăллĕсемпе йăмăкĕсем хăи пек мар, ытла та вăраххăн ӳсеççĕ. Кăмпа-тăк кăмпа ĕнтĕ, ниепле те çĕр çумĕнчен хăпаймаççĕ.

Кĕçех ашшĕ те тата темĕнле ырă мар путишсем кăтарта пуçларĕ. Пиллĕкмĕш çӳленче курма килсенччĕ пулас, çапла Тимуш куккисем патĕнче ытлашширех сыпса лартнă та хăй пĕчченех сулăна-сулăна юрлать:

 

Тимĕр кăвак лаша, ай, кӳлер-и,

Хӳрине çавăрса, ай, тӳлер-и...

 

Тимĕр ун чухне Тимуш куккăшĕсем патне амăшне чĕнме пынăччĕ — килте ĕне сăвакан çук, çилли карăннипе ĕни питĕ макăрать. Ашшĕ юррине ăнсăртран çеç илтрĕ вăл. Тем шахвăртса юрлать тесе ун чух ăна никам та шутламан-ха. Тимуш куккăшĕ те, амăшĕ те кулкаласа çеç ирттерсе ячĕç. Анчах лешĕ ахальтен юрламан иккен. Вăл «хӳрене çавăрса тӳлени» шăпах тепрер çултан паллă пулчĕ.

Каллех çавăн пек курма килсен, вăл, тăванран тăван патне çитсе, пилĕк-ултă кун хăналанса çӳрерĕ те ӳсĕр пуçĕпе халиччен илтмен мăшкăлтăк юрă сĕтĕрме тытăнчĕ. Ачисенчен те вăтанма пĕлмест хăй, сĕрме урапа пек, хăйăлтатать çеç. Аса илме те лайăх мар.

 

Ыр тăванăм, ыр тăван,

Икçĕр тенкĕ пар, тăван.

— Икçĕр тенкĕпе мĕн тăван?

— Икĕ арăм илетĕп!

— Икĕ арăмпа мĕн тăван?

— Пĕрне вырăн сартарăп,

Тепĕрне ура салттарăп...

 

Çакăн хыççăн вăл яла урăх килсе курăнмарĕ. Хальхинче чăнласах «хӳрине çавăрса тӳлерĕ» пулас.

Ашшĕ юлашки хут килсе кайнă çулхине Тимĕр ĕнтĕ вуннăмĕш класа куçнăччĕ, унăн йышлă йăмăкĕсемпе шăллĕсем те шкул пусмипе çӳлтен çӳлеллех улăхма тытăннăччĕ. Анна 8-мĕш класа, Павăл — 6-мĕшне, Хвекла — 4-мĕшне, Толя — 3-мĕшне çитнĕччĕ. Чи кĕçĕнни Верук çеç «мана шкула ямаççĕ» тесе пăшăрханса çӳретчĕ. Вăл тăватă çулта кăначчĕ-ха. Çапах та аппăшĕсемпе пиччĕшĕсем хыççăн А тата У саспаллисене чиперех уйăрса илетчĕ. «Пуш уйăхĕн вĕçĕнче хĕвел пăхрĕ ăшăтса» сăвă вара кунĕ-кунĕпех унăн пĕчĕкçĕ çепĕç чĕлхи çинчен каймастчĕ. Чăн та, сăвви унăн кăшт хăйне майлăрах тухатчĕ: «Пуç уйăхĕн вĕçĕнче хĕвел пăхйĕ ăçăтса», — тетчĕ вăл.

Елина аппашăн, Тимĕр амăшĕшĕн ара, çав çулхине пачахта çулла пулман пек туйăнчĕ. Ытти çулсенче чи ырă вăхăтра, шăпах çимĕк тĕлнелле, упăшки килсе çитекенччĕ.

Ĕнтĕ кăçал урамри ăвăс çулçи те саралчĕ, кĕçех тăкăнма тытăнать, юр та çуса лартать. Хĕле кĕриччен Елина аппа ачисем валли алсиш-чăлха çыхса ĕлкĕртесшĕн. Урайĕнче пĕчĕкçĕ Верук пуканелле вылять, хăй, сăмахсене юрланă пек тăстарса, çаплах сăвă калать:

«Пуç уйăхĕн вĕçĕнче хĕвел пăхйĕ ăçăтса...» Амăшĕ ăна куççулĕ витĕр сăнаса ларать.

«Хĕвел пăхмарĕ çав пирĕншĕн, пăхмарĕ... — тет вăл хăй ăшĕнче. — Хĕлле хутма та, авă, вутă çук». Тытса чарайми куççульне ачинчен пытарас тесе, амăшĕ йӳçек те тăварлă япаланă çине-çинех, сывлăшĕ пӳлĕничченех çăтать, анчах çăтса çитереймест. Пĕчĕкçĕ хĕрача пурпĕрех асăрхать:

— Анне, ма макăятăн? — тет вăл, хăйĕн тин çеç йăл-йăл кулса тăнă сăнĕ самантрах салхуланать, тĕксĕмленет. Çапла хуйхă тени ачан таса пичĕ çине пĕчĕккĕллех хура пĕлĕт мĕлки евĕр килсе ӳкет.

«Ашшĕ пур çĕртенех çурма тăлăх ӳстеретĕп-çке ачасене, — ниепле те лăпланаймасть амăшĕ. — Мĕншĕн çав териĕх айăпа кĕтĕм-ши эпĕ? Ачасен тата мĕн айăп пур? Вĕсен, хĕвел шевли пек, выляса-кулса кăна çӳремелле-çке...»

Кĕрхи пĕр вырсарникун ачасем пурте килтеччĕ. Акă вĕсем сĕтел хушшине кĕрсе лараççĕ. Тимĕр, пуринчен аслăраххи пулнă май, ашшĕ вырăнне йышăнать. Амăшĕ вĕсене хĕвелçаврăнăш çăвĕпе пĕçернĕ купăста яшки ан-тарса парать. Халлĕхе юрĕ. Пусмалли вĕсен пĕр çамрăк сысна пур-ха, ун чухне аш апачĕ те пулĕ — юр çăвиччен тăхтамалла. Хĕл хырăмĕ вăрăм. Ашĕ вăл хĕлле техĕмлĕрех.

Урампа колхоз грузовикĕ иртсе пырать. Çĕр шăннă та, хытă кĕмсĕртетет. Тата шоферĕ те, Тимĕрсен тĕлне çитсен, машинине, юри тенĕ пекех, хытă кăшкăртать. Сĕтел хушшинчи ачасем пурте урамалла çаврăнса пăхаççĕ. Кăвар пек çунакан ултă мăшăр куç. Тахăшĕ кашăкĕнчи яшкине те чĕрçине сапăнтарать. Амăшĕ çавăнтах хăтăрса илет:

— Эх, çав ача-пăчана!.. Чипер ларасчĕ!..

— Паян колхоз тырă валеçет, — çитĕннĕ çын пек, хулăн сасăпа сăмах хушать Тимĕр. — Машинпах леçсе параççĕ, авă.

— Пирĕн машинпа илсе килмелĕх пулас çук çа-ав, — ассăн сывласа илет амăшĕ.

— Пулмалла-ха, — лăпкăн çеç хуравлать ывăлĕ. Чăн та, тыррине вĕсене те машинăпах леçсе пачĕç.

Нумаях мар пулин те — хисепĕ паха. Анчах çакăн чухлĕ йышпа вĕсем хĕсĕнкелесе çеç хĕл каçрĕç, — çĕнĕ тырра çитеймерĕç. Юрать-ха, ĕлĕкхи самана мар. Ĕлĕкхине Тимĕр шкулта вĕреннинчен, кĕнекесем вуланинчен пĕлет «Хĕвел ансан Хĕветĕр (эсир ăна пĕлетĕр)...» Тимĕре ĕлĕкхи пурнăç сăнĕсенчен тӳрех çав мĕскĕн Хĕветĕр аса килет. Хирти йывăç тĕми те Хĕветĕре арçури пек курăннă. Ку сăвăсене Тимĕр ĕмĕрне те манас çук, вĕсем юлашки вăхăтра — темшĕн-çке? — тек-текех аса киле пуçларĕç:

 

Çитмен пурнăç пирки-çке

Çын куçĕнчен пăхатпăр,

Çиме çăкăр çитмесен,

Пăтавкка йăтса каятпăр.

Хырăç-марăç памашкăн

Хушпу саклат хыватпăр,

Ăна тара паратпăр,

Ыраш калчи сутатпăр,

Кайран юра еретпĕр,

Хутаç çакса каятпăр,

Ыйткаласа çӳретпĕр.

 

Çук, Тимĕр парăнма шутламасть. Унăн хул-çурăмĕ çултан-çул, кунран-кун тĕрекленсе пынине вăл лайăх туять. Кĕçех, акă, вăтам шкултан вĕренсе тухать те колхоз ĕçне каять. Вăл кăтартĕ-ха мĕнлерех ĕçлемеллине!..

Анчах шăп çуркунне, Тимĕр вуннăмĕш класра экзамен тытнă вăхăтра, малтанах шикленсе кĕтнĕ кун çитсе тăчĕ-тăчех иккен. Амăшĕ пӳлме тĕпĕнчен юлашки пăрçа çăнăхне шăпăрпах шăлса кĕчĕ, — салма тума. Тимĕр сĕтел хушшинче физика задачисемпе тăрмашса ларатчĕ. Вăл пуçне çĕклерĕ те, амăшĕн салху куçĕнчен пĕрре пăхса илсенех, хăйсен килне мĕнле инкек килсе кĕнине ăнланчĕ. Пĕр сăмах та чĕнмерĕ вăл. Лăпкăн çеç сĕтел хушшинчен тухрĕ, майка çийĕнчен хăйĕн йăрăм-йăрăм кăвак кĕпине тăхăнчĕ, çӳçне-пуçне тураса тирпейлерĕ, вара тӳрех колхоз правленине тухса утрĕ. Унта пĕр Райка ятлă учетчицăран пуçне никам та çукчĕ. Колхоз председателĕ арман пĕви пĕвеленĕ çĕре кайнă иккен. Тимĕр унтах çитме шут турĕ.

— Иван Данилович, — терĕ вăл, председателе çынсен ушкăнĕнчен кăшт аяккарах чĕнсе илсе, — эпĕ шкултан вĕренсе тухсан, колхозрах юласшăн...

— Питĕ аван, эпĕ сан йышши паттăра ĕç тупса пама яланах хатĕр, — шӳтлеме хăтланчĕ председатель. - Пионер пек!..

Тимĕре ку сăмах кӳрентерчĕ. Халь унăн пачах шут тăвас шухăш мар. Чунĕ тăвăнса килнипе ачан челхи çыхланчĕ. Иван Данилович та, хайхи, хăй вырăнсар сăмах персе янине сисрĕ. Тимĕре вăл яланах ăслă ача тесе шутланă.

— Чим-ха, сана тем инкек пулман-и? — çавăнтах хыпăнса ӳкрĕ председатель. —Эпĕ кӳрентерес теменччĕ сана.

Тимĕрĕн кунта кĕçех куççулĕ сирпĕнсе тухатчĕ. Вăл вара, чăнкă çырантан пуçхĕрлĕ сикнĕ пек, мĕн калас тенине тӳрех каларĕ.

— Экзамен вăхăчĕ... Халлĕхе ĕçе тухаймастăп... Анчах эп пĕтĕмпех ĕçлесе тататăп... Пĕр уйăхра, ик уйăхра... Тупата!..

Председатель ăнланчĕ. Тимĕрсен çемйине пулăшмалла. Ашшĕ те таçта тĕнче касса çӳрет... Ачисен мĕншĕн асап курмалла?

Çук, унтанпа Тимĕр колхозран пулăшу ыйтса курман. Ун чухнехишĕн вара ăна паян кун та намăс пек туйăнать.

— Анчах мĕн намăсĕ пултăр-ха тăван колхозран пулăшу ыйтнăшăн? —терĕ ăна пĕринче шкулта хăйпе пĕрле вĕреннĕ, кайрантарах ĕмĕрлĕхе çывăх мăшăр пулса тăнă Çинук. Лăплантарма пĕлетчĕ çав, тӳлек чун...

Кивçен ыйтасси, тем тесен те, çăмăл япала мар. Кивçен илсессĕн те, шухăшĕ вара чĕре çинче чул пек çакăнса çӳрет. «Аттене пула çавăн пек намăс курмалла пулчĕ, йăлтах аттене пула, — хăй ăссĕн нумай хутчен питленĕ Тимĕр таçта аякра çӳрекен ашшĕне. — Мĕншĕн нимĕн те чĕнмест-ха вăл?.. Пĕр çыру çине те хыпар памасть. Паллакан çынсем курнă ăна, вăл çав пуйăс çинчех ĕçлет иккен... Мускав — Владивосток...»

Шкулти экзаменсем пĕтсен, Тимĕр ашшĕ патне малтанхи адреспах кайса пăхма шут тытрĕ. Тата амăшĕ те питĕ хистерĕ: — Кайса кил, ывăлăм, кайса кил. Чĕре тем ырă мара сисет, — тетчĕ вăл тек-текех.

Килтен инçе çула паттăрланса тухнă Тимĕр каялла пуçа чиксе таврăнчĕ. Мăшкăл!.. Çĕр çинче вунçичĕ çул пурăнса малтанхи хут тӳссе курнă ирсĕр мăшкăл!..

Ашшĕ Мускав çывăхĕнчи пĕр поселокра пурăнать иккен. Тимĕр çав поселока та, унти кирлĕ урампа кирлĕ çурта та хут тăрăх чиперех шыраса тупрĕ. Вăл хайхи хăйне кирлĕ çуртăн крыльцине улăхнăччĕ кăна, ун умне кашкăр пек пысăк йытă, — таçтан çĕр айĕнчен-и, тен, — шăппăн çеç тухрĕ тăчĕ. Кӳлепипе те, тĕсĕпе те йăлтах кашкăр. Тимĕрĕн пĕр самантрах çурăм шăмми пăрланса ларнăн туйăнчĕ. Ни малалла, ни каялла. Юрать-ха, çав вăхăтра çурт умĕнчи пахча калинккинчен чечеклĕ шурă тутăр çыхнă хĕрарăм пуçĕ курăнса кайрĕ.

— Сана мĕн кирлĕ, йĕкĕт? — ыйтрĕ вăл арçынларах хулăн сасăпа.

— Плотников Степан Ефремович кунта пурăнать-и? —пĕр сывлăш çавăрмасăрах персе ячĕ Тимĕр. Сасси хăйĕн кăшт чĕтренчĕ пулин те, вырăсла аванах тухрĕ пулас.

— Эс кам пулатăн вара? — малалла тĕпчеме пикенчĕ майра, çаврашка куçĕсемпе Тимĕре шăтарас пек тĕллесе.

— Эпĕ... Эп — ывăлĕ. Владимир Степанович Плотников, — хальхинче хăюллăнах тавăрса каларĕ Тимĕр.

— Ывăлĕ... Миçе çулта-ха эс?

— Вунсаккăра кайрăм.

— Э-э, санăн хăвăн атте пулма вăхăт, эсĕ пур — çаплах аçуна шыраса çӳретĕн. Намăс, намăс! — хăтăрсах тăкрĕ майра.

— Мана атте кирлĕччĕ, — пусăрăннă сасăпа, анчах çирĕппĕн каларĕ Тимĕр.

— Ĕмкĕч кирлĕ мар-и тата? Атя, ан сулланса çӳре çакнашкал мăнттай пӳпе, колхоза кай та ĕçле, ĕçкунĕ ту!

Халь пулсан... Халь пулсан, Тимĕр çав тултармăш пек мăнтăр майрана лайăхах тытса силленĕ пулĕччĕ. Тултармăшран кĕрпи тĕр-парах сирпĕнсе тухĕччĕ.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн