Электронлă вулавăш

Сисет, чухлать Андрей Васильевич — ютшăннă унран директорăн вĕренӳ тата воспитани енĕпе ĕçлекен заместителĕ, çамрăк учитель пирки темĕн начаррине шухăш тытнă, ахăр. Анчах та мĕн? Кăмăл сивĕнни кăна-и (пур çын та пĕр-пĕрне пĕр тан килĕштерсе, савса пурăнаймаççĕ вĕт-ха) е ĕçре такăнтарас тени-и — çавна ăнкарсах илеймест-ха Андрей Васильевич. Ăнкарсах илеймест те — çавăнпа та ăшчикĕ пăтранчăк, кăвасак унăн...

Тен, чăн та, завуч калашле, Андрей Васильевичăн уроксем хыççăн эрнере пĕрре ирттерекен «Эс — çитĕнсе çитнĕ çын» («харпăр хăй урокĕсем») текен пуçарăвĕ тукмака тивĕçлĕ пуль? Тӳррипе, мĕн япăххи пултăр унта та? Андрей Васильевич ку калаçусенче те ачасене уçă чунлă пулма, кашни харпăр хăй тăвакан утăма хаклама пĕлме, тĕрлĕ туйăм пахалăхне шак хурса тĕрĕс тишкерме вĕрентесшĕн хыпăнать. Ырă, çынлăхлă пулма вĕрентесшĕн çунать. Вĕрентнинчен те ытлă çав туйăмсен чăн-чăн ăшчиккине, чунне-хевтине ăша илме хăнăхтарасшăн талпăнать...

Шкулта е класра чуна тăвăнтармалли е савăнтармалли мĕн те пулин пулса иртет-и — калăпăр, вăйăран вăкăр кăларсах, акă, 6-мĕш класра вĕренекенсем — Васильевпа Тябуков çапăçса кайнă, пĕр-пĕрин сăмсисене юнлантарса пĕтернĕ. Халĕ вара, пĕр-пĕрин çине пăхса илмессерен, çăвăр ăвтансем пек, каллех чалт! та чалт! сиксе ларма хатĕр. Пĕри те тепринчен каçару ыйтасшăн мар. Иккĕшĕ те ухмахла çиеле тухасшăн. Пырса та ан перĕн. Мĕн ку? Паттăрлăх-и е хăмпă хăпартни кăна?

Юратсан, камăн ун çинчен малтан пĕлтермелле — каччин-и? Е хĕрĕн каласан та юрамалла? Ĕмĕр тăршшĕпе пĕр-пĕрне юратса пурăнас тесен, мĕн тумалла? Мĕншĕн хĕр чух хĕрĕх тус, каччă чух аллă тус, теççĕ. Ваттисен сăмахĕ пур чухне те тĕрĕсе килет-и? Хĕрсем мĕнле каччăсене ытларах килĕштереççĕ, каччисем тата? Телейлĕ пулма мĕн кирлĕ? Кĕвĕçӳпе чăн-чăн юрату çырлахса тăраççĕ-и? Пирĕн вăхăтра хĕрпе каччă хушшинче ытлашши сăпайлăх кирлех-и? Хĕртен сивĕннĕ качча каялла çавăрас тесен, мĕн тумалла?.. Пурнăçра кама чăн-чăн этем теме пулать. Пурăнан пурнăçа икĕ питленмесĕр, çынна ура хумасăр, йăпăлтатмасăр, улталамасăр, кĕленче пек тап-таса пурăнса ирттерме пулать-и? Тата ытти те, тата ытти те, тата ытти те... Тем те, тем те кăсăклантарать çитĕнсе çын шутне кĕрсе пыракан, тем те пĕлме, çĕнме ĕмĕтленекен яш-кĕрĕме. Класра мĕн чухлĕ ача — çавăн чухлĕ ăс, пухăнмассерен çавăн чухлĕ ыйту. «Харпăр хăй урокĕсем» — ăслă канаш, ăслă юлташ, шанчăклă тантăш, çывăх тус... Кунашкал «уроксене» ачасем никам вăйăпе те мар, хăйсем тăрăшнипех ирттереççĕ. Пĕри калать, тепри калать, виççĕмĕшĕ хирĕçлет, тăваттăмĕшĕ пач урăхла кăмăл пĕлтерет. Чи кирли кунта ачасем пĕр-пĕринчен ютшăнманни, пĕр-пĕринпе канашласа мĕн патне те пулин калаçса çитни, кăмăлĕсене яри уçса яш ĕмĕрте пăшăрхантаракан чылай пулăма тĕпчесе, шĕкĕлчесе пăхни. Андрей Васильевич сăмахĕ те ĕнтĕ кунта, паллах, чи витĕмлĕ сăмахсенчен пĕри. «Ачасем шухăшлама вĕренччĕр, типĕ чунлă ан çитĕнччĕр, йывăрлăхра пĕр-пĕрне пулăшма васкаччăр, пурнăç тумхахĕ-сакăлти умĕнче нĕрлесе, пуĕсене усса ан тăччăр, кашни кăткăс самантра тĕрĕс пĕтĕмлетӳ туса, çав кăткăс саманта çĕнтерсе тухма хăнăхчăр, кирек ăçта та, кирек мĕнле лару-тăрура та тӳрĕ чунлă пулччăр», — акă мĕнре курать Андрей Васильевич «харпăр хăй урокĕсен» тĕп пĕлтерĕшне, сулăмне... Тен, чăн та, харам япалапа çеç аппаланать çамрăк учитель? Пуçăннă-пуçăнман, ав, Кронид Евграфович ун çулĕ çине пĕрене пăрахрĕ. Тен, чăн та, пустуях хăтланать вăл ку ĕçпе? Ыттисем пек, хăнăхнă йĕр çине ӳк те — шарлаттар кăна педагогикăн такăрлатнă сукмакĕпе. Апла-тăк, тĕлкĕши-тĕлкĕшми, ма пурăнни? Тĕлкĕши-тĕлкĕшми, канлĕрех пурăнас тесен, тен, тĕнчен, урăх çăмăлĕ те нумай-тăр? Учителĕн тĕп ĕç хатĕрĕ вăл — сăмах, тĕп тĕллевĕ — этем, тĕнчене малалла яракан ыранхи этем.

Эппин, эс хăвна тĕрĕс тесе хăв тавра кăна çӳллĕ тĕкме тытса ан çаврăн — вăл тĕкме шал енне пурăна киле çутă та кĕме пăрахĕ; эппин, сейсмограф пек, питĕ сисĕмлĕ пул, çамрăк этемĕн ырă чун-чĕрине ырми-канми тĕпче, пултарнă таран унта шăтаслăх вăрлăх ак, хатарлă çул çине илсе тухса тăн-тăн утса кайма пулăш. Вара эсĕ хăвна, çамрăк учителĕм, хăв кӳлĕннĕ тертӳнте кăштах та пулин усăллă пултăм, тесе шутлама хăю çитерĕн...

Хваттерĕнче ăна тата тепĕр ăшах мар хыпар кĕтсе илчĕ (Андрей Васильевич пĕччен хĕрарăм патĕнче — «Елькка аппăшсем» патĕнче хваттерте пурăнать) — Христина çырăвĕ.

Андрей Васильевич кăмакаран шаркку кăларчĕ те, хăйне кирлĕ чухлĕ антарса, сĕтел хушшине ларчĕ, кашăк тытрĕ, чун пек кĕтнĕ çырăва вулама тытăнчĕ (çырăвне вăл, Елькка аппăшĕ кĕнеке купи çине хурса хăварнăскере, çиме ларсан тин асăрхарĕ).

«Андрей! — шарккăва ăса-ăса хыпнă май Христина çырăвне вуларĕ Андрей Васильевич. — Ĕнтĕ сана курманни те икĕ уйăх патнеллех. Çырăвусене илсех тăратăп. Тавтапуç... Апла пулин те, ман санпа уçăлса калаçмаллах. Çапла, çапла, калаçмаллах... Манмалла пирĕн пĕрне-пĕри, Андрей. Илтетĕн-и, манмалла: Пуçĕпех. Йăлтах. Тĕнчере иксĕмĕр пуррине пăч пăрахăçласа. Çур çул каяллахи майлах. Хамăр тĕл пулас умĕнхи евĕрлех. Унччен те эпир тĕнчере иксĕмĕр пурри çинчен пĕлмен, халĕ те çаплах тăвăпăр, манăпăр. Тĕлпулу та, нимĕн те пулман пирĕн. Илтетĕн-я, Андрей, пулман, пулман... Манăн ĕнтĕ, Андрей, пĕтĕмпех иртрĕ, ахăр. Эпĕ пĕртте «ку чухнехи çын» мар, «не современная», теççĕ-и-ха вырăссем ун пеккисене, шăп та лăп çавнашкалли. Асанне, эппин, хамăрашкал каласан, кивĕ çын, «тухатмăш карчăк». Пĕрех хут ма ăслăрах пулмарăм-ши хам малтанах? Тӳрех пăрса ямаллаччĕ ман сана: Андрей, телейне урăх çĕрте шыра, тесе. Çук, хал çитереймерĕм. Ара, хĕр чĕри мар-и çав, яланхи сӳннĕ кăвайта тĕлкĕштересле, теме шаннăн, пĕрехмай кĕтетĕн, кĕтетĕн. Чĕре таçталла вăйкăнать, вăйкăнать. Малта яланах саншăн тем ырри, çĕнни, сĕмленсех çитерейменни пуррăн туйăнса тăрать. Вĕçĕмех çав асамлă япала патне туртăнатăн, туртăнатăн. Анчах та мĕн вăл çав асамлă япала, мĕн вăл çав ырри, мĕн çав çĕнни — хăв та ăнкарса çитерейместĕн, хăв та каласа, ăнлантăрса памă пӳлтараймăстан... Çук, çук, кунта эсĕ пĕртте айăплă мар, эпĕ пĕртен-пĕр хама, пĕртен-пĕр хама çеç айăплатăп. Мĕскершĕн сана шанчăк хĕлхемĕ патăм-ши пĕрех хут, мĕскершĕн, мĕскершĕн, мĕскершĕн?.. Ну юрĕ ĕнтĕ, Андрей, темех мар, пăшăрханăн-пăшăрханăн та — иртсе кайĕ. Тĕнчере сахал-им хĕр. Манашкал «ашапатман карчăксене», вăтăртисене кăна мар, çамрăккисене, хип-хитрисене, юратушăн вĕресе, ташласа тăраканнисене те тупăн-ха. Манран çĕр хут, пин хут лайăхраххисене тупăн. Эсĕ халь çамрăк-ха, çирĕм виççĕре çеç пыран. Сан çулăнта вуннă хуçăлса вуннă тӳрлевме пулать. Эсĕ малалла çеç пăх. Эс ан нăйкăш, Андрей, ху шутласа пăх-ха, мĕн тума эпĕ сана, вăтăрти?.. Ват хĕр? Эпĕ ĕнтĕ епле те пулин пĕчченех пурăнса ирттерем. Çитменнине тата пĕччен пурнăç мана шутсăр килĕше пуçларĕ. Хăвна хăв хуçа. Никам та сана чăрмантармасть, вăрçмасть-ятлаçмасть темелле. Мĕн тăвас килет, çавна ту. Ирĕк... Эпĕ сана кун пирки унчченех каласшăнччĕ — калаймарăм. Ан вăрç. Тен, куçа-куçăн чух калаçма — чĕлхе те çаврăнаймарĕ пуль. Халь ĕнтĕ, ак, çырупа... Андрей, тен, эсĕ ман пирки начаррине те шухăшлама пултарăн? Епле шухăшласси ку ĕнтĕ хăвăн ирĕкӳ те-ха шухăшласса вара — ыррине çеç шутла, эпĕ çав-çавах, эcĕ пĕлекен «Хреççиех», каччи те, никамĕ те çук ман, кăрине те кăра эпĕ, çиллессине те çиллес, ват хĕр. Сана телей çеç сунатăп. Ах, Андрей, Андрей...

Çакнашкал çыру çырмалла пулса тухнăшăн — ан тарăх. Хăçан та пулин ку сăмаха манăн сана пурпĕрех каламаллаччĕ. Мĕн чухлĕ иртерех — çавăн чухлĕ аван-тарах пулĕ, терĕм. Сана çеç ытлашши çĕклем ку, утас темен çулпа пушăлла танккани. Капла — татăклă. Пурте паллă. Уçă та тăрлавлă.

Чăтăмлă пул. Çакăнпа пĕтерер. Ан çыр. Сана ырăпа çеç асăнакан Христина-Хреççи».

Ак сана ме — юрату! «Сана ырăпа çеç асăнакан Христина-Хреççи».

Андрей Васильевич, çырура ăшă-ăшă сăмахсене вулама хатĕрленнĕскер, капла хыпара илтнипе тăн-танах пулса кайрĕ. Ĕнтĕ вăл шаркку çинчен те паçăрах маннă, çăварĕ патне пĕр икĕ-виçĕ хутчен хутлама ĕлкĕрнĕ кашăкĕ те, урăх çĕкленме шанчăкне çухатнăн, тирĕк ăшне тӳннĕ. Хăй вăл, Андрей Васильевич, таçта, темле çук çĕре тĕллесе пăхнă та, кунта, пӳртре мар çын пек, те лĕштĕр ĕшенчĕке, те хĕв шухăшне путнă. Сылтăм чăмăрне янаххи айне тĕкĕнтернĕ те — йăшăл та хускалмасть.

...Троллейбус чарăнмалли çĕре чăшăл-л пырса чарăнчĕ те — халăх урамалла кĕпĕрленсе тухма тытăнчĕ: маршрут вĕçĕ иккен — кунтан çĕнĕ çавра пикенет. Андрей та Христинăпа ермешсе тухрĕ. Каплишĕн Христина ни тарăхс, ни çăвар уçса мĕн те пулин каламаллине пĕлмест. Ара, мĕн-çке-ха, мур пĕлсе пĕтерет-и хĕр чĕрине. Паçăр та, кинора çумлăн ларнă чухне, халĕ те, килелле май шапăлтатса пынă чухне, тем пулчĕ-çке Христина-Хреççие — чĕлхипе вăл çак йĕкĕте хăвалать, хăвалать хăй патĕнчен, чунĕпе вара: «Чим, тăхта, ан кай, ан кай, ăсат», — тет. Ячĕшĕн вара, сапăрланса, çапла чăркăшланать:

— Ну, Андрей, асту, Шупашкар урамĕсенчех çĕтсе ан кай. Пырăн-пырăн та, ак, халап хӳпĕлтеттерсе, сиссе те ĕлкĕреймĕн, милици аллине кап çеç кĕрсе ӳкĕн. Ытла та шухă эсĕ, йĕкĕт... — Христинăна хулĕнчен паçăрхинчен те хытăрах — çатăрт çатăрласа тытрĕ Андрей:

— Чим-ха, эсĕ вара милици-и? Хĕрарăм милици-и? Ара, ку питех те шеп-çке. Никамран та ни хăрамалла, ни шикленмелле мар. Эпĕ — преступлени тăваканни, эсĕ — мана яп ярса тытаканни. Пурте саккунлă, пурте хăй йĕркипе. Апла милици-ха эсĕ, сыхлах хуралĕ? Ах, аван та-çке... Çавăтса кай, эппин, мана «милици уйрăмне» — хăвăн хваттерне...

— Ай, чăн та, ним сăпай-тирпейсĕр этем иккен эсĕ, Андрей. Палкан-палкан татти-сипписĕр. Ак, сăмах çинех, тытатăп та милици уйрăмне леçсе хăваратăп. Çапла, çапла, теп, тапăнчĕ теп, утăм тума та, сăмах чĕнме те памасть, теп. Хăпăтса юлăр çак çынна манран, теп. Пулăшăр, теп. Мĕн, итлемĕç тетĕн-и? Итлеççех... — çăмăл пушмакĕпе шăкăлт-шăкăлт тутарса утать Хреççи, калаçнăçемĕн йĕкĕте тăнлать.

— Тархасшăн! — шăл шурри кăтартса кулать каччă. — Саншăн-и? Саншăн пулсан-и, Хреççи! Милици уйрăмне кăна мар, тĕнче хĕрне те çитсе килме хатĕр эп. Ним шухăшласа тăмасăр. Паянах, халех, çак самантрах.

— Ну тăрлавсăр та иккен эсĕ, чăн та. Юрать эсĕ ман каччă мар, — çапла каларĕ те Христина, хăй сăмахĕнчен хăй вăтанса, лапах хĕрелсе кайрĕ. — Сухăр-тăк сухăр. Чисти сăпса.

— Христина, Хреççи, тăнла-ха, а вĕт эпĕ пачах урăх çын. Пĕртте эс шутланă пек сухăр та, сăпса та мар, — калаçури çăмăлчах сисĕме сĕвĕртес еннелле сулăнтарчĕ Андрей. — Кăларĕ тесе калăн: эпĕ пачах та урăх çын...

— Вăрттăнлăх мар-тăк, чăн та, мĕнле çын вара эсĕ, Андрей, э? — каччă çине йăпăрт пăхса илчĕ хĕр. — Хăшĕ-пĕри, сăнани, çапла калать: этем икĕ тĕплĕ витре пек, тет, пĕр тĕпĕ курăнать, тепĕр тĕпĕ — çук...

— Ача чухне мана анне, ӳссе çитерехпе ĕнтĕ, пĕрре кăна мар çапла калатчĕ: пичĕ çинчине мар, чĕри çинчине тĕсеме пĕл, тетчĕ, — шухăшлавлăн тавăрчĕ йĕкĕт. — Чĕре çинчине курма вара — ай-яй çăмăл мар-мĕн. Тепри ăна, шыраманни, ĕмĕр тăршшĕпе те чĕптĕм те курса киленеймест-мĕн. Апат çиет, ĕçе çӳрет, пĕлĕш-тăванĕсемпе хутшăнать — пĕр сăмахпа каласан — пурăнать, пурăнатăп, тет, эппин. Тĕрĕссипе вара вăл нимĕн чухлĕ те пурăнмасть. Курать вăл — çĕр пур, хĕвел пур, хăй пур, тата унчченрех пурăннисем ун палли ăсталаса хăварнă савăнăçĕ, ăна вара çитнĕ те! Ытти пирки ку этем пуçне пач ваттармасть. Ырри çумне, мекĕрлене-мекĕрлене, тата тепĕр ырри хушасси уншăн — суялăх, вăхăта харам ирттерӳ, тытса пăхма май çук тĕтрелĕх. Мĕн тума çакнашкал пурнăç, Христина, а?

— Ну, ку ĕнтĕ вăл пурнăç саккунĕ, ырăпа усал кĕрешĕвĕ, — йĕкĕте пӳлсе тенĕ майлах иккĕшин шухăшне те пĕр тăруках тĕвĕлесе хучĕ хĕр. — Ырăпа усал хушшинче кĕрешӳ пулмасан — пурнăç та аталанаймасть. Марксизм...

— Христина, эпĕ ун пирки те мар-ха. Нивушлĕ этем тени пĕр-пĕрне «çимесĕр», ура хурса такăнтармасăр, хăй суйласа илнĕ ĕçĕпе киленсе кăна пурăнма пултараймасть? Пăхăсăн: тĕнче мĕн тери хитре, унта пурин валли те хăтлă кăмăл, пархатарлă ăнтăлу пур. Эппин, ма типĕ чунлă эпир кас-кас, Христина?

— Ну, ку ĕнтĕ пурнăç çине кам мĕнле пăхнинчен те килет-тĕр. Пулать-çке-ха: чипер утам-утам тенĕ çĕртех шăнкăрт такăнса ӳкетĕн. Сисместĕн те — кăмăл та эрлĕк вара, утасса та вара — асăрханса утан. Шиклĕ, — йĕкĕт хулĕнчен пайтахрахах вĕçерĕннĕ хĕр хулĕ ăнсăртран ăна каллех тăнк перĕнчĕ те хĕр тăр-тăр çӳçенсе. — ...Мĕншĕн-и? Мĕншĕн тесен — ĕнтĕ пĕрре такăнса курнă, тепре такăнасси килмест...

— Енчен те ку вăл пурнăç çавринех кĕрсе кайма — калаçу тавлашу еккинех асилтерме тытăнчĕ. Андрейшăн çакă — сăмах сыпăнтармаллипе пĕрлех хĕр кăмăл-сипетне ăнкармалли сыпкăм сывлăш та.

— Мĕн тăвас тен, пур чухне те шухăшланă пеккĕнкăна чиперленсе пымасть çав. Кам пĕлет, тем кĕтет пиреыран... — Христина, ахăр, хăй хевтипе хĕвĕшет. Çавăнпайĕкĕтпе сăмахлас йӳтĕмĕ те унăн сикчĕмлĕ, сулăнкăллă. — Енчен те вĕçем-вĕçем тенĕ кайăкăн та çунатти ĕнĕк пулсан?..

— Начар кайăк вара вăл, çунатти ĕнĕкшĕнех малалла вĕçме кăмăлне пăрахăçланă-тăк, — Христинăн ăшри ăшăнтармăшне уянă пекех сисĕнчĕклĕн хуравларĕ Андрей. — Вĕçмелле — акă мĕн тумалла! Çунат вĕçевре çеç лĕрекленет, теççĕ. Çунатăм, — ĕнĕк, кăмăлăм — эрлĕк, тесе ларсăн — мĕн пурăнни? Чĕрĕлле тамăк вĕт ку! Читлĕх! Ху валли лартнă серепе! Çунатăм ĕнин пин хут ĕнтĕр те — вĕçме пăрахмастăпах!..

— Ай, ытла та кăлăшка сăмахсем-çке кусем, Андрей, — хăй сисмесĕрех йĕкĕте каллех ятранах чĕнчĕ хĕр. — Ху паçăр киноран тухcанах калашле, чисти идилли, юмах...

Шухăшне аталантарса татах та тем калас кăмăлĕ пурччĕ пулмалла та Хриcтинăн, вара, калас тенине каласа пĕтереймесĕрех чăлхантарнăн, палланă-палламан çынлах хăй ытлашширех те калаçса кайнăшăн пăшăрханнăн, сăмаххине хăвăрт кăна çапла тĕвĕлесе хучĕ:

— Пыратпăр çав хамăр та ăсла персе. Пур япала та хамăртан килес пек... Ну, эпĕ, ак, çитрĕм те...

Калаçу çилпи шăп та лăп кăсăк вырăнта шартах татăлнăн, пĕр çӳллĕ çурт кĕтессинче тăпах чарăнса тăчĕ Андрей:

— Христина-Хреççи, атя тата тепĕртак утса çӳрер, э?..

Хĕр хваттерне кĕрсе тарасшăн хыпăнать:

— Çук, çук, ан та ӳкĕтле. Асатса хăварнăшăн та тавтапуç... Тапре куриччен, Андрей...

— Тепре курасса тепре куриччен те-ха, тыттармастăн-ши эсĕ, Хреççи? Пурăнасса кунтах пурăнатăн-и вара эс? Хăш хваттерте, чăнах пулсан? — çурма шӳтлесе те çурма чăнласа тилмĕрет Андрей, Христинăна куçран тинкернĕ май. — Пĕлмеллех манăн эсĕ ăçта пурăннине, Хреççи, пĕлмеллех? Илтетĕн-и — пĕлмеллех?..

Христина йĕкĕте хăй патне тем тери илсе кĕрес темесессĕн те калаçу арăш-пирĕшĕ, ав, çав еккилех майлашăнса пырать.

— Ну, тăрлавсăр та иккен эсĕ, Андрей, — тет те Христина, хăй тăр-пĕччен пурăнакан хваттер алăкне пĕр шикленсе те, пĕр кĕтсе, шăнкăлт утать.

...Ентĕ кофе те вĕретсе ĕçрĕç, телевизор та пăха-пăха йăлăхрĕç темелле хĕрпе каччă — Андрейăн вара ку килтен пĕртте хăпăл-хапăл тухса утасси килмест. Йĕкĕт ытлашши хăпартлансах мар пулин те, леш хултăрчах хултăртаттарать-ха. Хултăрчи ун — ярт ăшри ăшăнчăкне пытармалли витĕнкĕç; чунра мĕн пуррине тӳрремĕнех калама хăю çитсех çитереймен çăмăлчах çаврăм, каппайлану. Анчах хултăрчи те унăн халь паçăрхи евĕр ян-ян мар ĕнтĕ, хăлтăрт-хăлтăрт та илĕртӳллĕ, шухăша путасла май. Тата хăйне хăй тĕртсе илеслерех те:

— Вăт, акă ĕнтĕ эпир арăмĕпе упăшки пекех: шăкăл-шăкăл та саклаç...