Электронлă вулавăш

— Кала, Халапсин, хăш ялсем çак хĕрача?

Кун чухлĕ хăрушлăха чăтса ирттерсе яма пулмасть пулĕ, Иркка чĕри çурмаранах çурăлма пултарĕ.

Халапсин хăй ăшĕнче тĕлĕннине пичĕ çинче мĕлке пек те кăтартмарĕ, вăрттăн кăна майра аппа çине пăхса илчĕ те ăнланчĕ. Ерипен Иркка патне утса пычĕ, аллине çамки çине хурса пăхрĕ, вара васкамасăр çапла каларĕ:

— Ялне пĕлейместĕп, ăна кӳршĕ вулăсри тифознăй патруль илсе килчĕ. Ман шутпа... — Халапсин каллех Иркка çамкине тытса пăхрĕ. — Ман шутпа унăн сыпной тиф анчах мар... Унăн тата брюшной...

— Пахчарах пытаннă вăл!

— Каяр! — килĕшрĕç пурте.

Палатăра каллех иккĕнех юлчĕç.

— Ан чĕн, шăп вырт... — пӳрнипе юнаса каларĕ майра аппа.

Каç çуталчĕ, ире яхăн уйăх та çутатма пуçларĕ, ирхи кăвак çутă пĕлĕт çине шуса хăпарать.

Кулаксем пахчара чупкаласа çӳрени уççăнах паллă.

— Вĕç ларать! Тыт ăна! — кăшкăрчĕ пĕр çамрăк кулак, хăй йытă пек хăвăрт сак хыçĕ çине таянса тăракан лутра пӳллĕ хĕр патне ыткăнчĕ.

Палламан, алчăрса кайнă куçлă çын ушкăнĕ шурă халатлă хĕр тавра ункăланса тăчĕç. Хĕр ерипен пуçне çĕклесе тĕлĕнсе пăхрĕ.

— Мĕншĕн тармастăн? Ха-ха-ха! — ахăрчĕ пĕри.

— Тарма мар, эпĕ утаймастăп, — терĕ хĕр.

— Ывăнтăн пулать?

— Мĕн пирки эсир?

— Улангина лаша ăçтан тупса патăн?

— Эпĕ кунта икĕ уйăх выртатăп... палатăра сывлайман пирки пахчана тухатăп... Чахоткăллă эпĕ... — Хĕр çип пек çинçен хĕрлĕ юн тухни курăнчĕ, анчах чурăс чунлă кулаксем ăна-кăна нимĕн те курмарĕç, шурă халатлă хĕре ярса тытрĕç.

— Тавăру! Вĕчĕ кирлĕ! — çухăрашкалама пуçларĕç кулаксем.

— Атьсемĕр, хĕре шакла кастарнă! — асăрхарĕ пĕри.

— Чăнах та!

— Айвансем! — çухăрчĕ кăпăш уссиллĕ Канцеляров, каярах чупса килнĕскер. — Ку мар, ку пач урăх хĕр!

— Суйнăшăн врачне силлес!

— Тифлă текен хĕре кĕрсе кур-ха, Канцеляров.

Анчах палатăра Ирккан йĕрĕ те юлман.

Икĕ хул хушшине туйисене хĕстерсе майра аппа крыльца çине тухса тăнă, ун-кун пăхкаланă, Ирккана тарма хушнă. Вулăс ялĕнчен тухсан вăрманпа кай, тенĕ, анчах куçран çул уçланкине ан çĕтер, тесе вĕрентсе янă. Ăна вăл Чишма ялне, Михаля йăмăкĕ Крахьян патне кайса пытанма канаш панă, сирĕн Чинук та Крахьян патĕнче пытаннă тесе пĕлтернĕ.

Кулаксем каялла палатăна кĕнĕ чух, Иркка вулăс ялĕнчен тухса сĕм вăрмана Чишма çулĕ хĕррипе тилĕ пек пынă...

— Уксах майра, тифли ăçта? — çурăмĕнчен нухайккипе çапса ыйтрĕ Люшша.

— А-ах! — авăнчĕ карчăк. — Хĕрача-и? Вăл аташса тухса тарчĕ, çавăн хыççăн тухрăм. Шыва сиксе вилесрен хăратăп.

— Мĕскер ку çерçипе пуплесе вăхăта ирттеретĕр. Халапсинран ыйтас! — çухăрчĕ Канцеляров, çак хăрушă вăхăтра та кăпăш уссине пĕтĕрме манмасăр.

Халапсин хăй тухрĕ:

— Мĕскер эсир текех шавлатăр, чирлĕ çынсене канăç памастăр. Эпĕ сире кунтан кайма ыйтатăп, — терĕ врач.

— Мĕске-ер! — юнаса тăсрĕç темиçен.

— Кайăр, тетĕп! — çирĕппĕн каларĕ Халапсин. Ун ылтăн кăшăллă куçлăх айĕнчи куçĕсем çиллес йăлтăртатса илчĕç, кĕске çаврашка сухаллă тăрăхларах шуранка пичĕ çамкинчен кĕренленме пуçларĕ, хăлхисем те хĕрелчĕç. Урине хуçнă хĕрарăма çурăмĕпе хупăрласа, вăй питти кулаксем умĕнче шурă халатлă типшĕм вăрăм ватă врач тимĕр ту пек пĕр хускалмасăр тӳррĕн тăрать.

— Ăçта тифлă хĕрача?

— Пĕлместĕп.

— Апла сан больницăна кам кĕрет, кам тухать, эсĕ пĕлместĕн пулать?

— Эсир килсе тухнине те пĕлмен эпĕ.

— Атьсемĕр, вăл пире тăрăхласа тăрать!

— Каламасан — ăна та вилĕм шăпи!

— Кала, унсăрăн вĕлеретпĕр!

— Эсир вĕлерме кăна ăста, телейсĕр чунсем. Вĕлерĕр! Ман пĕртен-пĕр ачана та, ман юратнă хĕрĕме, Липăна, вăрçăра шуррисем вĕлернĕ...

Халапсин Липа ятне асăнсанах сасартăк имшерленчĕ. — Вĕлерĕр, — пăшăлтатса каларĕ вăл тепĕр хут.

— Ут, ват сухал! — тĕртрĕ Халапсина Люшша, — хурăн патнелле! Çакса вĕлеретпĕр!

Иртĕхсе кайнă кулаксем тем тăвĕччĕç, вĕсене пĕлме-шанма çук, анчах урамран тепĕр ушкăн кулак аçам çинче пĕр çын илсе пычĕç.

— Тухтăр, срочнă пулăш.

— Кам ку?

— Тилли Куçми.

— Мĕн пулнă Тиллине?

— Пахча енчен такам печĕ, амантрĕ.

— Палламалла мар...

Чăнах та Тилли Куçмине палласа илес çук: таçтан лектернĕ, пуснă така пек пĕтĕмпех юн ăшĕнче.

Приемнăйне кĕртсе вырттарăр... Кушетка çине! — кунта ĕнтĕ çынсене хăйне пăхăнтарса тăмалли тивĕçе пĕлсе çирĕппĕн хушрĕ врач Халапсин.

— Те тĕрĕс эмеллетĕн эсĕ пирĕн çынсене, те юри наркăмăш парса кăнтатăн. Кала, Халапсин, эсĕ хĕрлисемшĕн е шуррисемшĕн? — ун умнех пырса тăчĕ Тилли Куçмине çĕклесе килнисенчен пĕри.

— Эпĕ пурнăçшăн! — хăй умĕнче тăракан çынна аллипе сĕлтсе алăк патнелле пĕр утăм турĕ врач.

— Кала! — çухăрчĕ лешĕ. — Хĕрлисем майлă эсĕ е шуррисем майлă?

— Халĕ çын вилме пултарать, вăл юн юхтарса выртать. Юн — вăл ялан хĕрлĕ! — пуçне çӳле тытса, пĕтĕм вăйне пĕр шухăша пуçтарса операци тумалли кабинета кĕрсе хăй хыççăн алăка хытă хупса хăварчĕ врач Халапсин.

 

31

Кулаксенчен те хăраман автансем паттăррăн авăтаççĕ, инкек-синкек курнипе макăракан ялсенче шăри-шари шав çĕклесе ăшă хĕвел тухассине пĕлтереççĕ; тĕнчере пурăнăç пур-ха-а-а! тенĕ пекех тĕнче пурнăçне çирĕплетсе кăшкăраççĕ. Çак вăхăтра икĕ çул çинче икĕ юланут: пĕри вулăс ялне васкать, тепри вулăс ялĕнчен тарать.

Улангин, ăна Изотовпа Уçăп тартсан, пĕрре ялтан чылаях инçе кайнăччĕ, анчах чунĕ чăтаймарĕ, çил пек хытă пыракан лашине шанса тепĕр енчен вулăса пырса кĕчĕ, волисполком карти патнех пырса тăчĕ те Изотов тыттарма ĕлкĕрнĕ револьверпа качака сухаллă Тиллине питĕнчен тĕллесе печĕ, ялсенчен хăваласа килнĕ совет майлă çынсене вĕлерме чарăнса, пĕрисем Тилли Куçмине больницăна илсе кайрĕç, теприсем перекене шырама чупрĕç, анчах Улангин вăштик кăна турĕ, вăрмана та çитрĕ. Ăна хăвалакансем часах каялла таврăнчĕç, мĕншĕн тесен вĕсене ку талăк хушшинче паттăрла ĕçсем тунăшăн хĕвел тухсанах старшина парнесем валеçме пуçлать.

Улангин вăрманта, тавралăх лăпкă чухне, текех курăк патне туртăнакан лашине кăшт та пулин çитерес терĕ, пĕр сукмак хĕрринче лаша çинчен анчĕ.

Тимĕр кăвак лаша курăк çиет, Улангин Сантрике çиленсе ларать: «Епле йăнăшнă эпĕ! — вăрçать вăл хăйне. — Сантрик ĕмрипех ыйткалакан пулнă... чи чухăнни ĕнтĕ... мана сутрĕ, волисполкома сутрĕ, пĕтĕм Совет влаçне сутрĕ... Мана хурал тăма хаклаçать... Туров ăна виçĕ пачка табак, пĕр кĕренке сахăр пама пулчĕ... Çук, Улангин хаклăрах тăрать, сăхманлăх сукна пар, — терĕ. Тьфу! — çилленсех сурчĕ Улангин. — Ялта та люмпен пур...»

Вунă минут пек кансан, Улангин лаша патне пычĕ:

— Ну, улăп, каяр. Уçăп чугун çул çинче ĕçлекенсем патне хăвăртрах çитме каларĕ, — утланчĕ те Сĕве станци еннелле вĕçтерчĕ.

Волисполком ялне Агельский пырать. Автансем авăтма пуçласан вăл Варламăн ытарма çук ырă шăршă тулнă панулми лупассинчен васкаса тухрĕ. Алăк патĕнче ăна Малля ирхи апатчен, хĕвел тухиччен те пулин ан кай тесе тилмĕрсе тăчĕ, хĕрелсе кайнă пичĕпе ун кăкăрĕ çине темиçе те ӳкрĕ, шыçса кайнă тутисемпе ун питне те, аллисене те темиçе хут чуптурĕ.

— Ан васка, тепре курасси тахçан пулĕ, ман юратнă çыннăм, — терĕ вăл.

— Эпĕ ĕçре, савнă Малля, ман васкас пулать... Ан тытса чар ĕнтĕ; ман большевиксене пĕтерсе хамăрăн влаçа çирĕплетсе лартмалла, сире çăмăллăх кӳмелле.

— Большевиксене пĕтерме, хăвна ырă-сывă çӳреме сана турă пулăштăр! — каллех чуптăвать те ăна, Малля макăрса ярать.

— Ан макăр, Малля, каçалана эпĕ кунта пулатăп, хамăрăн власть çирĕпленсенех, сан пата хăтана килетĕп. Паян кунĕпе эсĕ мана кĕтсе пурăн, эпĕ те сан çинчен кунĕпе юратса шухăшласа çӳрĕп... Сывă пул-ха, Малля чунăм...

Малляран аран-аран хăпса кайсан, Агельский уйра ирĕккĕн сывларĕ. Панулми купаланă, ещĕксене те суртласа хунă лупасра сывлăш ытла çăраччĕ, уйра Агельские хирĕç сивĕрех уçă çил вĕрни пăчăхнă чиртен сыватнă пек пулчĕ, Малля ытамĕнчен тухса тарни вара пленран çăлăнниех... Тĕлĕнмелле пулса тухать çав тĕнчере... Ĕнер каç, сĕтел хушшинчен апат çисе тухсан, Агельский тав туса Малля аллине чăмăртанă чух вăл Малля алли чĕтренине туйса илчĕ; те чăн чĕтрерĕ, те туйăнчĕ кăна... анчах вĕсем иккĕшĕ те улма пахчинче тĕл пулчĕç. Темлерен тĕл пулчĕç: Малля панулми тултарса лартнă карçинккасене лупаса çĕклесе кĕртме тухрĕ, Агельский улма пахчи курмалла улма çиме тухрĕ. Иккĕшĕ пĕрле калаçрĕç, кулчĕç, улма çирĕç, вара пĕр карçинккăна икĕ хăлхинчен тытса лупаса илсе кĕчĕç...

Çавсене аса илсе ларса пырать Агельский юртса чупакан хура лаша çинче.

— Варламран пулĕ... вăйпа авлантарĕ тата! — йăл кулчĕ вăл, — урăх вĕсем патне ура ярса пусмастăп. Корней Хрисанфович мана Лидăшăн каçарсан, эпĕ Людмилăна илĕттĕм... Тепĕр тесен, Лидăшăн эпĕ айăплă мар, чирне ăна генерал парнеленĕ...

Агельский вулăс ялне çитрĕ. Вăрçă пуçланнăранпа ял тирпейлĕхĕ пĕтме пуçланă, паян вара ял пачах япăхланнă: уй хапхине уçса пăрахнă, хупакан та пулман; кĕтӳç кĕтӳ патне тухман, çынсем урама пĕр выльăх чунĕ те кăларман, килкартисенче те пĕр çын курăнмасть. Агельский ял тăршшĕпе хутахайланса лашине сиккипе ячĕ, кантур патне çитсе тăчĕ. Кантур хапхисем те уçă тăраççĕ, пĕр енчи хапхана тăпсинчен вăркăтса кăларнă, хапха та килкартинчи вилĕ çынсем пекех выртать. Агельский лашине чарчĕ, хăрушă, юн ĕçсе тăраннă çĕр çине пăхрĕ. Вилесем урлă-пирлĕ выртаççĕ. Вилнĕ çынсем хушшинче хĕрарăмсем те пур. Пĕр сас-чӳ те çук, пурте лăпкă. Тĕрме алăкĕ патĕнче тăракан часовой та лăпкă ларать, уткаласа та çӳремест, ывăннă пулмалла. «О, поле, поле, кто тебя усеял мертвыми костями?» — аса илчĕ Агельский ача чухне шкулта вĕреннĕ сăвва. Çав сăвва каланă чух, пĕчĕк Саняк чунĕ хăраса, вилнĕ çынсене хĕрхенсе кăрт сикетчĕ, халĕ хускалмарĕ те.

Вилнĕ çынсем хушшинче Агельский пĕр çын йăшăлтатнине асăрхарĕ. Çын çара уран. Ăçтан аманни те паллă мар-пур çĕрте те юн. Сулахай куçне сиктерсе кăларнă пулмалла. Вăл тĕлĕкри пек майĕпе пуçĕнчи калпаккине илчĕ те шăннипе кăвакарса кайнă урисем çине ерипен тăхăнтарчĕ; кăшт ларсан сулăнчĕ, каллех калпаккине илсе пуçне тăхăнчĕ. Нумаях та лармарĕ, Агельский ун патне çывхарма пуçласан, вăл каллех калпаккине икĕ аллипе чăмăртаса урисем патне илсе пыма пуçларĕ. Агельский патнерех пычĕ те вилеймен çынна, хĕрхеннипе-ши, курайманнипе-ши, револьверпа тĕллесе печĕ.

Вилекен çыннăн хăрах куçĕнчен куççуль пĕр шăрçа хыççăн тепри сăрхăнса тухрĕ, питĕнче юнпа хутшăнса хĕрелчĕ, çăварĕ патне çитрĕ, çын пĕр сас-чӳсĕр айккинелле йăванчĕ...

Агельский лашине крыльца çумне кăкарчĕ, хăй кантура кĕчĕ. Кантур залĕнче тем çĕмрĕлеççĕ, коридорта алăк патĕнче тĕттĕмрех çĕрте икĕ çын кăштăртатаççĕ. Агельский алăк патĕнче чарăнса тăчĕ.

— Ку пир тĕркисем мана пулаççĕ, — тет вăрçа тара кĕрĕшсе килнĕ ял куштанĕсенчен çамрăкраххи, пĕр пысăк шел тутри çине темтепĕр ырă япаласем çумне виçĕ тăрăх пир чиксе.

— Тавай мана çуррине! — тет тепри, хăрăк шăлли, ватăраххи.

— Пăрăн! — пăшăлтатать çамрăкраххи, икĕ аллипе те йывăр çынна ниепле те хулпуççи çине хума мăй тупаймасăр.

— Е-е-е, халĕ пăрăн-и? Илсе килнĕ чухне мĕн терĕр? Пур пурлăха та пĕр пек пайлатпăр, çиелтен тата пĕр пăт çăнăхпа хунттă сахăр паратпăр, терĕр-çке.

— Сан сахăр катма шăлусем хăрăк. Пăрăн! Пуянлăха урăх çĕрте туп! Лере пыр, валеçнĕ çĕре, сана тата парĕç.

— Урăх памĕç, кăнах валеçер.

— Пăрăн, кĕлмĕç!

— Эс пит пуянни! Кукша çинче пыйтă тытса сысна çури туса ӳстерме тăрăшаканни.

— Чарăн! — урса кайрĕ çамрăкраххи, анчах ун çупса яма аллисем пушă мар.

— Чарăнас çук. Кĕрешнĕ чух хаклаçнă пек пултăр. Кунта япаласем питĕ хаклă пулмалла, ахальтен хапсăнмарăн пулĕ эсĕ.

— Эп сана акă! — пысăк çыххине урайне лартма хатĕрленчĕ çамрăкраххи.

— Тен, эпĕ сана?! — маймăлла хăвăрт сикрĕ хăрăк шăлли, таçтан пуртă тупăнчĕ, те аллинчех пулнă, аçа-çиçĕм пек хăвăрт пысăк çыхă çĕкленĕ çынна пуçĕнчен çапрĕ.

Выçă куçлă çынна вилсен те нумай кирлĕ иккен. Çамрăк куштан пысăк çыхха аллинчен ямарĕ, ун çине кăкăрĕпе пусарса выртрĕ. Хăрăк шăллă куштанĕ япала çыххине вилнĕ çын айĕнчен туртса илчĕ, урамалла сиксе тухрĕ. Агельский пăрăнса тăчĕ, вăрă-хурах чупнине кантăкран пăхрĕ. Пысăк мул пухса таракан çын инçех чупаймарĕ, урамрах ăна Катмак Ярмошкипе Люшша тĕл пулчĕç те чарчĕç. Тем çухрашнă сасă илтĕнчĕ, Агельский вĕсене итлесе чарăнса тăмарĕ, иконлă, çутнă çурталлă старшина кабинетне кĕчĕ. Кабинетра симĕс сукна витнĕ сĕтел хушшинче Туров старшина пĕччен ларать, шут шăрçисене вылятса тем шутлать. Агельский кĕрсен, вăл ура çине сиксе тăчĕ те турăшсем еннелле пăхса сăхсăхрĕ.

— Ырă-сывă таврăннăшăн çӳлти аттемĕре мухтав! Чипер кантăн-и? — терĕ вăл, вара Агельскине алă пачĕ.

— Кунта сирĕн çынсем мул валеçеççĕ. Мана мĕн? — те тăрăхласа, те чăннипе çăтăланса ыйтрĕ Агельский.

— Сана ĕнтĕ, — тилĕ пек йăпăлтатма пуçларĕ Туров. — Сана, паллах, вак-тĕвек япала парса кӳрентермĕпĕр, сана çĕр парăпăр.

— Миçе десятин?

— Эсĕ ху миçе ыйтăн-ши?

— Çĕр десятин! Аллăшĕ вăрман пултăр, аллăшĕ — суха тумалли хура тăпра!

— Ой-ой, капла ытларах мар-и, — калаçма пуçланăччĕ Туров, анчах Агельский усаллăн пăхни ăна хăратрĕ.

— Эпĕ кун чухлĕ çĕр пирки хисеплĕ пуянсемпе калаçса татăлмасăр хам ирĕкпе пама пултараймастăп.

— Улангин винтовкăсем ăçтине каларĕ-и? — лăпкăн ыйтрĕ Агельский çĕр пирки сăмаха вĕçлемесĕрех.

— Улангин... Улангина такам тартнă... Сантрике пăвса вĕлернĕ, кантăк айĕнчех выртать.

— Епле?! — сиксе тăчĕ Агельский, аллине револьвер йĕнни çине хучĕ.

— Тартнă... Сантрике Йĕлмекас çынни Уçăп пăвнă терĕç, куракансем пулнă, анчах тытайман...

— Хăçан тарнă Улангин?

— Хальтерех кăна.

— Эсĕ мана çĕр десятин çĕр пирки паянах туса пар, эпĕ пĕр отряд илсе Улангина хуса çитетĕп. Час!

— Халех! Халех! Хăвпа пĕрле вăйлăраххисене илсе кай, эпĕ Варлам патне кайса килетĕп, эсĕ килнĕ çĕре сана çĕр парас пирки документсем законлă хатĕр пулаççĕ.

Агельскипе пĕрле тăватă юланут килкартинчен тухсан кантур хапхи айĕнче хăрăк шăллă куштан выртнине курчĕç, ун çумĕнче шел тутрипе çыхнă япала мар, хăй çийĕнче пулнă сукна пиншакки те çук.

— Ирсĕрсем! — йĕрĕнсе тутине пăрчĕ Агельский вилĕ çумĕнчен иртсе кайнă чух.

Ялтан тухсан вĕсене пуп майри хирĕç пулчĕ, вăл уçă сывлăшпа ерехетленсе сывлама вăрман патнелле кайса килнĕ, халĕ каялла килет.

— Ăçталла эсир, ырă çыннăмсем? — ыйтрĕ вăл, пилĕке çити пуç тайса.

— Матушка, эсĕ Улангин таркăна курмарăн-и? — ыйтрĕ Агельский, лашине чарса.

— Курмасăр! Тимĕр кăвак лашапа арçури пек иртсе кайрĕ...

— Ăçталла? — васкатрĕ Агельский.

— Вăрмантан Атăл тăрăх Сĕве станци патнелле каякан çулпа вĕçтерчĕ.

— Тавах сана! — Агельский йĕнер ункисем çине пусса çĕкленчĕ, кăйкăр кайăк пек мала ӳпĕнсе лашине сиккипе чуптарчĕ:

— Тусăмсем, Сĕве патне кайăпăр. Унта та большевиксене пĕтеретпĕр! — командă пек каларĕ вăл хăй хыççăн пыракансене.

Анчах вăрмана шаларах кĕрсен унăн «тусĕсем» пĕр-пĕрне куç хĕсрĕç, паян кăнтăрлапа кантурта пысăк мул — пуянсене çĕр, вăрман валеçме пуçлĕç. Пĕрин хыççăн тепри Агельскирен татăла-татăла юлса вăрмана шаларах кĕрсе юлчĕç.

Ят:
Хăвăр шухăша çырса пĕлтерĕр:

Ă ă Ĕ ĕ Ç ç Ÿ ÿ Ӳ ӳ « ... » —

Хаклав:

Шухăшĕ: --...вăйсăр...мухтамаллах   мар...вăйлă
Чĕлхе илемлĕхĕ: --...илемсĕр...чаплах   мар...илемлĕ
Содержанийĕ: --...ăшах...вăтам...тарăн