Электронлă вулавăш

— Акă мĕн, Яка Çумкка, — куçлăхне хывса, вăрттăн сăмахне мăшăрĕсĕр пуçне урăх никам та илтмест-ши тесе сисчĕвленнĕн ун-кун пăхкаларĕ. — Лайăх итле! Акă мĕн... Çуркунне Улькасен ялне пурăнмаллах каятпăр. Эпĕ йăлтах, тĕпĕ-йĕрĕпех шутласа хунă.

Илтрĕ те Татюкăн чăрсăр калаçăвне, пĕр хушă хытса ларчĕ Семен Яковлевич. Пĕлет-ха арăмĕ хулари тусанлă-шăршлă сывлăша тӳсме те пултарайманнине, аллергипе аптранине. Ун шучĕпе Семен Яковлевичăн чирĕ те пĕтĕмпех хулара хĕсĕнсе пурăннăран.

— Ялта тĕлĕнмелле уçă сывлăш! — юррине малалла тăсрĕ Татюк. — Курорт унта, хайхи саншăн тимĕр картапа пӳлсе хунă курорт! Вăрманĕ анкарти хыçĕнчех, çухрăмра Сăр шывĕ. Питĕ килĕшет мана Шурçерем. Хамăра валли юравлă çурт та пур унта. Улька килĕнчен урам урлах. Шкул пек пысăк пӳрт. Пахчи улăх анлăш! Качака туянатпăр та сиплĕ сĕт ĕçсе, чĕре йăшканине манса кайăн. Аван вĕт, Яка Çумкка!

Йăла çавнашкал Татюкăн. Хăйпе килĕшмесен, ку е вăл ыйтупа урлă пулсан, — мăшăрне Самукварсен чĕлхипе "Яка Çумкка" теме юратать. Эппин, хальхинче те хăйĕн чаплă ĕмĕтне тӳрех ырласа йышăнас çуккине туйрĕ пулас.

— Эсĕ мĕн çатăлтататăн? — ăнланаймарĕ, ăнланма та шутламарĕ Татюк пуçĕнче çуралнă çĕнĕ шухăша. — Ялта такам пăсса ячĕ-и? Виçкелесе пăхрăн-и каллĕ-маллĕ? Эпĕ, кăйттă мучи, мĕн тăвăп Шурçеремре? Ял пурнăçĕ лайăх тыллать вăл этеме. Ахальтен-и, чеереххисем, тавçăруллисем ялтан хулана тарса килеççĕ. Ав, хăвăр ялтанах, Шупашкартан вун ултă çухрăмра пулсан та, пурте хулара хваттер илнĕ. Тавлашмастăп, ăслă тунă вĕсем, питĕ ăслă. Хулара хăтлă хваттер. Ялти кил-çурчĕ дача вырăнĕнче.

— Эппин, эпир мĕнрен кая? — хĕрӳленчĕ Татюк. — Çак пĕр пӳлĕмлĕ тăвăр хваттерте, хула çумĕнчи чăх кутани пек пахчара айкашсах ĕмĕре ирттерĕпĕр-и? Ан хăра, пĕрре те ан шиклен, Яка Çумкка! Сана, чирлĕ этеме, ялта ĕçлеттерсе нуша кăтартмăпăр. Вăрман сывлăшĕ, Сăр айлăмĕ чăн-чăн ырлăх пулĕ.

— Чарăн! Чарăн тенĕ сана! — Юлашки вăхăтра чурăсланнă кăмăлне тăлласа лартаймарĕ Семён Яковлевич. — Ял пирки çамрăкрах чухне, вун пилĕк-çирĕм çул ĕлĕкрех, шухăшламаллаччĕ. Пирĕн Самукварта та, сирĕн Чăрăшлăхра та май пурччĕ хамăра чаваланмалăх çĕр лаптăкĕ илме, çурт-йĕрлĕ пулма. Çуралнă киле, хам вăй хурса лартнă пӳрте илес темерĕм. Кĕçĕннине, Михалана, халаллама хушрăм аннене. Вăл вилчĕ те, ют çын пулса тăтăм атте-анне килĕнче. Сирĕн те çапла пулса тухрĕ. Хăвăр ялта саншăн та, Улькашăн та çул питĕрĕнчĕк. Пĕлетĕп, ял тымарĕ татăлман пирĕн, хула çумне çыпçăннă хресчен ачисен. Анчах... Халь ĕнтĕ ялта чăн-чăн хуçа пулассине манмаллах пуль. Чĕре ыратсан та хулари арăш-пирĕшре канăç тупаймасан та.

— Кала эппин! Кала хăв шухăшна! — тапăнма пăрахмарĕ мăшăрĕ. — Енчен те, манпа килĕшместĕн, яланах ура хуратăн пулсан, чару çук, тух та кай ăçта куç курать çавăнталла. Тăватă еннелле те çул уçă! Чарса тăмастăп.

Йăпăр-япăр тăхăнкаларĕ те алăка шалтлаттарса хупса тухса кайрĕ Татюк. Тӳсме çук тарăхрĕ ĕнтĕ, чунне лăплантарма кӳршĕ çуртри ватă хĕрсем патне васкарĕ. Вĕсемпе икĕ-виçĕ сехет сăмах хутаççине пушатмасăр киле кĕмест.

2

Пĕччен тăрса юлсан чей вĕретсе ĕçрĕ Семен Яковлевич, нитроглицерин пĕрчине чĕлхе айне хучĕ, лăпланас тесе, диван çине выртрĕ. Çук, пулмарĕ лăпланасси. Вĕллерен такам хăваласа кăларнă хурт-хăмăр пек хĕвĕшрĕç пуçра канăç паман шухăшĕсем. Вĕсем яланах пĕр хивре ыйтупа çыхăннă: мĕнле пурăнса ирттермелле юлашки çулсене? Камран пулăшу кĕтмелле, кам куçĕнчен пăхмалла?..

Тĕрĕс çулпа утнă-ши вăл çитмĕл пиллĕке çывхаракан пурнăçĕнче? Çара уран ачалăх. Вун иккĕре колхоз уйне сӳрелекен пĕчĕк хресчен. Çар хĕсметĕнчи виçĕ çул. Шупашкара куçса килни. Хăйĕн ĕмĕрне ĕмĕрленĕ агрегат заводĕнче пенси вăхăчĕ çитсен те тата вунă çул токарь станокĕ умĕнче тăчĕ Кушков, коммунизмла ĕç ударникĕ. Ăна, хăй вăхăтĕнче "Хисеп Палли" орден илнĕ рабочие, цехри паллă рационализатора, пысăк чыспа ăсатрĕç тивĕçлĕ канăва.

Салтак хĕсметне татса таврăнсан, кӳршĕри Аркашпа чăвашсен тĕп хулине килчĕ те техучилищĕре вĕренчĕ, программăпа ĕçлекен станока алла илчĕ. Çавăнтанпа хĕрĕх икĕ çул пĕр цехран, пĕр участокран ниçта та каймарĕ. Витĕр пĕлетчĕ хăйĕн станокне. Чи кăткăс детальсене ăна шанса паратчĕç. Шупашкарти, республика шайĕнчи ăсталăх ăмăртăвĕсенче темиçе хутчен те мала тухнă вăл. Ахальтен-и заводăн çĕнĕ çуртĕнче виçĕ пӳлĕмлĕ хваттер пачĕç. Чухах пулчĕ тăватă çынлă çемьешĕн. Арăмĕпе, завод столовăйĕнчи поварпа, икĕ ывăлĕпе çирĕм çул ытла ырă курса пурăнчĕ çав хăватлă хваттерте. Анчах... Тикĕс чупнă çĕртех хуçăлса анчĕ пурнăç урапи. Кĕске, питĕ кĕске пулчĕ Кушковăн çемье телейĕ. Мăшăрĕ, йăмра каскилле сарлака çан-çурăмлă хĕрарăм, сасартăк чире кайрĕ те темиçе уйăхран шанка пек типсе ларчĕ. Арăмне пытарнă хыççăн пилĕк кун иртичченех тепĕр виле тухрĕ Кушков хваттерĕнчен. Аслă ывăлĕ, хăйпе пĕрле заводра ĕçлекен Леонид, авланма та ĕлкĕрейменскер, ӳпке шыçнипе вилсе выртрĕ. Кĕçĕнни, Станислав, урăх çулпа кайрĕ. Атăл хĕрринчи çар чаçĕнче прапорщик пакунĕпе çӳрерĕ. Юрĕ, кашнин хăйĕн пурнăçĕ. Çар çынни пулсан та, хĕсмет йĕрки-картине уямарĕ пулас Семен Яковлевичăн кĕçĕн ывăлĕ. Унпа калаçмасăр-канашламасăрах пĕр майрана, качча кайса уйрăлнăскере, çавăтса килчĕ. Пĕрне-пĕри юратса пăрахни, ĕмĕре пĕрле ирттерме сăмах татни çинчен пĕлтерчĕç, кил хуçи пулса тăчĕç.

Малтанхи вăхăтра тӳскелерĕ-ха Семен Яковлевич. Килте тирпей çукки те, çамрăк кин апат пĕçерме юратманни те тарăхтарнă, паллах. Ирĕксĕрех урай çума, яшка пĕçерме, çĕр улми ăшалама тиврĕ ăна. Чи канăçсăрлантараканни — ывăлĕпе кинĕ патне кашни канмалли кун шавлă ушкăн пуçтарăнни. Вĕсем кĕрлесе килсенех хăйĕн пĕчĕк пӳлĕмне кĕрсе ларкаларĕ Семен Яковлевич. Йĕркеллĕ канасси, тунти кун сменăна кĕриччен лăпкă çывăрса вăй пухасси çинчен шухăшлама та май килмерĕ. Ăнланчĕ вара: ку тăрлавсăрсемпе пĕр çемьере пурăнасси чĕр тамăк уншăн. Тухса тарма тивет хăй ĕçлесе илнĕ, хăй ячĕпе тытса тăракан хваттертен...

Килпетсĕр лару-тăрăва манас тесе заводра ĕçлеме пăрахсанах пĕр хушă яла кайса пурăнчĕ. Анчах çур ĕмĕр каяллах тухса кайнă тăван яла таврăнасси пĕрре те çăмăл мар иккен. Çуралнă кил-çурт пур-ха Кĕçĕн Çавал хĕрринчи Самукварта. Пӳртне Семен Яковлевич хăй лартнă. Анчах амăшĕ çĕре кĕнĕ хыççăн Çĕрпӳре пурăнакан шăллĕ Михала юлчĕ унта. Амăшĕ ăна халал хучĕ парса хăварнă иккен.

Хулари пĕр кантурта ĕçлекен Михала кану кунĕсенче çеç ялта пулать. Мăшăрĕпе пĕрле. Лешĕ çав тери выçă куçлă хĕрарăм. Семен Яковлевич килте, пахчара мĕн тунине сăнасах тăрать. Эсĕ тач тăван, çак пӳрте лартнă çын мар, темĕнле вăрă-хурах тейĕн, вĕсен пурлăхне çаратма килнĕскер. Ялта кăштах пурăнас шут пурччĕ. Михалапа арăмĕ Çĕрпĕве кайма пуçтарăнчĕç те хăваласа янă пекех хӳтерсе тухрĕç тăван килтен.

— Эпир алăксене çăрапа питĕретпĕр, вăрă тени халь ялта та кашни утăмрах, — аванмарланчĕ Михала. — Галина Фёдоровна сана пĕччен хăварасшăн мар. Пĕрле кайăпăр. Юрать-и? Çапла, темĕнле пысăк пуçлăх вырăнне хурать Михала район администрацийĕнче компьютерпа ĕçлекен арăмне, вĕçĕмсĕрех Галина Фёдоровна та Галина Фёдоровна тесе йăпăлтатать. Çилĕ капланса тулнăччĕ ун чухне Семен Яковлевичăн, пĕр-пĕр хивре сăмах лаплаттарса хурса тăкĕччĕ. Тытса чарчĕ хăйне, Шупашкара таврăнчĕ.

Унтанпа тăван ялĕнче, ашшĕ-амăшĕн килĕнче пулса курман Самукварта çуралнă Яка Çумкка. Чун туртмасть. Сивĕннĕ чĕре пăрпа витĕнет. Михалапа Галина Фёдоровна хăйсем те чĕнмеççĕ. Ялта урăх никам та тăрса юлман Яка йăхĕн хурăнташĕсенчен. Вăл шкула чупакан ача чухне Самукварта ашшĕн тăванĕсем ултă килтеччĕ. Халь ялăн тĕп урамĕнче Яка Яккун, Çемен ашшĕн, çурчĕ çеç теплерен, Михала яла килсен, тĕтĕм кăларать. Ытти тăванĕсем вилсе пĕтнĕ, чĕррисем те ялтан таçталла, Çĕпĕр таранах, кайса саланнă.

Хăйсен çумне «Яка» ят мĕнле çыпçăннине чухлать Семен Яковлевич. Ватă аслашшĕ, патша çарĕнче фельдфебель чинĕ илнĕскер, яла чаплă тумпа таврăннă иккен. Шăрăхра ирĕлекен хыр сухăрĕ пек çыпçăннă çав фельдфебель çумне "Яка" ят. Аллăра авлансан çуралнă ывăлне Якку ят панă вăл. Яка Якку тенĕ ăна Самукварсем. Вăрçăччен, 1941 çулччен, Самукварта колхоз председателĕнче ĕçленĕ Яка Якку. Ашшĕне фронта ăсатса янине лайăх ас тăвать Семен Яковлевич. Вăл, тăххăрти ача, ашшĕне колхоз ăйăрне кӳлнĕ тăрантаспа Канаша ăсатма кайнăччĕ. Амăшĕпе пĕрле. Фронтра юн юхтарса çапăçнă Яков Кушков салтак, анчах вăрçă чарăнас умĕн тыткăна çакланнă. Яла таврăннă-ха, Çумккаран вун виçĕ çул кĕçĕн Михала çуралнă. Çăмăлланнă арăмне Шăхасан сиплевĕшĕнчен илсе таврăннă кунхине Яка Яккуна пăшаллă çынсем çĕр варринче килсе тытса кайнă. Нимĕçсен аллинче тыткăнра пулнă тесе вун пилăк çул Уралти лагерьте асаплантарса усранă Самуквар чăвашне. Унтан çăлăнса яла таврăнсан виçĕ çул та пурăнайман шăммипе тирĕ çеç тăрса юлнă этем. Халь иккĕн çеç Самукварти Яка йăхĕнчен. Çеменпе Михала çеç.

3

Арăмĕ Улька патĕнчен таврăннă хыççăн Татюкпа Семен Яковлевич хушшинче кĕтмен çĕртен тенĕ пек сиксе тухнă çавраçил иккĕшне те тарăн шухăша ячĕ. Эрне иртрĕ, тепре. Тек хускатмарĕç, сыпăнтарас темерĕç ĕнтĕ çав сăмаха. Анчах ун тыткăнĕнчен çăлăнма пултараймарĕç. Кашниех хăй енчен хыттăн пырса çапмалли вăй пухрĕ темелле.

Татюкпа урлă пулни пĕрре те тĕлĕнтермест-ха. Хĕрарăмĕ çавăн йышшискер мар-и? Те турти кĕскерех, те ытлашши пуçтахланма юратать. Унпа пĕрлешсе мăшăрлă пурăнма тытăннă чухнех арăмĕн ялĕнчи палланă çын, юнашар цехри слесарьсен бригадирĕ, сăмах еккипе çапла асăрхаттарнăччĕ.

— Пирĕн Чăрăшлă кĕрӳшĕ пулса тăтăн эппин. Саламлатăп, Хамăрьял! Çапах та асту ман сăмаха. Питĕ кутăнскер вăл, Сариван Татюкĕ. Çавăнпа тилхепене халех хытă çатăрласа тыт. Унсăрăн...

Шӳтлесе-кулкаласа ирттерсе янăччĕ çав калаçăва. Ара, кам тата мĕншĕн тиркеме пултарĕ уçă кăмăллă, чĕкеç чĕлхиллĕ Татюка? Паллашнă, çывăхланса пынă çемĕн ытларах та ытларах юратрĕ хĕрĕхе çывхарса та вун çиччĕри пек чипер хĕре Семен Яковлевич. Сăн-сăпачĕ, утти-чуппи, çаврăнăçулăхĕ, тирпейлĕхĕ — пурте вырăнлă, килĕшӳллĕ. Тепĕр тесен, Семен Яковлевич, икĕ ывăл ашшĕ, хĕр суйласа тиркешмелли яш каччă мар ĕнтĕ. Арăмне Карачура масарне пытарнăранпа виçĕ çул ытла урçа шучĕпе пурăнчĕ, ывăлĕсене йĕркеллĕ çын тума тăрăшрĕ. Çапах та ватлăхалла сулăнакан арçынна пĕччен кансĕрех. Кĕрхи тĕксĕм пĕлĕт хушшинчен йăлкăшса пурăннă çутă çăлтăр пулчĕ уншăн Татюк.