Электронлă вулавăш

Фрол Кузьмич пурăнать-ши тесе хумханса пырса кĕчĕ икĕ хваттерлĕ йывăç çурт картишне Семен Яковлевич. Паллах, йывăр рюкзак йăтнă арăмĕ те унран юлмарĕ. Уксах йытă, ют çынсене вĕрме те вăй юлманскер, пĕчченех кĕтсе илчĕ вĕсене. Çурчĕ ларать-ха. Анчах никам та пурăнмасть унта. Алăксемпе чӳречесене çапа-çапа çĕмĕрнĕ. Лучковăри ытти çуртсенче те çав ӳкерчĕкех. Пĕрин те хуçи çук. Лучковăри вăрман хуçалăхĕ пĕтсе ларсан пурте пăрахса хăварнă иккен çав тери илемлĕ, хăтлă посёлока. Çул хĕрринчи буфетра ĕçлекен ватă хĕрарăм каланă тăрăх, Пиголкин вăрман хуралçи çирĕм çул каяллах вилнĕ, ăна Атăл хĕрринчи Фокино масарне пытарнă.

Вăрман хушшинчи сукмак илсе каять Шурçеремелле. Тӳп-тӳрĕ прачакпа. Çĕр-шыв типнĕччĕ ĕнтĕ. Ялта çĕр улми лартаççĕ. Вăрманта вара çурхи шыв хухма ĕлкĕреймен. Сукмакăн икĕ енчи тарăн шырлансем тăп тулли. Ура ăнсăртран шуçса кайсан мăй таран шывра шăмпăлтататăн. Хăватлă тракторсемпе тягачсем ватса-çăрса пĕтернĕ вăрманти çула. Çавна пула Турă маннă утрав пек тăрса юлнă мăн çултан виçĕ çухрăмри Шурçерем ялĕ. Машинпа килес тĕк таçтан, Пушнар таврашĕнчен, çирĕм çухрăма яхăн тавра çул туса кĕмелле. Çуркунне-кĕркунне е çулла шалкăм çумăр çусан хупăнса ларать Шурçеремсен çав тавра çулĕ те. Ял çывăхĕнчи пĕчĕк çырман чăнкă тăвайккине нимĕнле техника та хăпарса çитеймест. Хĕлле юр çуса лартсан темиçе уйăхлăха питĕрĕнет тертлĕ çул.

Çуран çӳрекенсемшĕн вара вăрманти сукмакпа çур сехет утмалăх çеç. Ку енчи пĕр çын мухтаннă пек тĕлĕнмелле чаплă курорт вăл, Сăр хĕрринчи Шурçерем! Улька, Андижан инженерĕ, çак тӳлек чăваш ялĕнче тĕлленсе вырнаçнăшăн хĕпĕртерĕ Семен Яковлевич. Татюкпа йăмăкĕ хĕрарăм ĕçĕпе айкашнă чухне хуралтăсене кăшт-кашт тӳрлетме тăрăшрĕ. Кивелнĕ çурт-йĕрте ĕçĕ мăй таранах. Пӳрчĕ аптрамасть-ха. Анчах çенĕкне хăма çапса çеç тукаланă. Кĕлечĕ, сакайĕ, лаçĕ, ĕне вити чалăшнă. Пăсса юсамалла вĕсене, çĕнĕ никĕс çине лартмалла. Мĕн тăвăн, çавăн пек вăл ялти кил-çурт хуçин пурнăçе, терчĕ-нуши. Вăй-пур чухне, чир-чĕр пусса антармасан, пĕрре те хирĕç мар-ха Семен Яковлевич теплерен Шурçереме кайса килме. Улькана пулăшма. Татюк вара, ав, çу каçипех унта кайса пурăнасшăн. Теплерен чирлекелет пулсан та, арăмĕ хăйне шанать эппин. Семен Яковлевич вара ун сиккине çикейĕ-ши? Тем, шанчăк сахал. Пĕр чир çумне тепри ермешет.

Пуç шухăшланă, куç курнă, хăлха илтнĕ, ура утнă чухне малаша шанать этем, ыранхине ĕненет. Тепĕр чухне, çанталăк пăсăлас умĕн е йĕпе-сапа вăраха кайсан хăйне питĕ начар туйсан та лаплатса выртма килĕшмест-ха Семен Яковлевич. Сывлăхĕ каялла чакса ан лартăрччĕ тесе пайтах тăрăшать, вăй çитĕшне аппаланать. Турра шĕкĕр, апат анать, ыйхă килет. Çывăрса кансан радио гимн калама тытăничченех, аутотренинг меслечĕпе ӳт-пĕве сăтăрма, ал-урана хускатма пуçлать. Ун хыççăн уçă чӳрече умĕнчи гимнастика. Пилĕк таран çăвăнать. Малтан вĕри шывпа, кайран сиввипе. Миçе çул тытать ĕнтĕ çак йĕркене — сывă пурнăç йĕркине. Паллах, Кушков çӳрекен Салавăшри врачсем калашле, органсене çĕнетме, çамрăклатма май килес çук, çапах та ватлăх хутлатса лартассине чарса тăма пулатех. Ĕненет çакна Семен Яковлевич. Кĕнекесенче, хаçат-журналта сывлăх пирки çырнине вулани, радио хыпарĕсене итлени, вĕсемпе май çитнĕ таран усă курни ытлашши мар ватта çывхарнă этемшĕн.

Çыншăн чи хакли — çĕр ĕç терапийĕ. Агротерапи темелле-ши ăна ăслăлăх чĕлхипе. Çуркунне юр кайса пынăçемĕн хуллен чаваланма пуçлать Кушков хăйĕн пĕчĕк пахчинче. Малтан тарăн юра сирсе çул уçать, дача çурчĕ тавра хырса тасатать. Çи виттине хупланă юра антарать. Часах йăран чавмалли, çĕр улми лартмалли, тĕрлĕ çимĕç акмалли вăхăт çитет. Черетленсех тăрать пахча ĕçĕ. Тĕлĕнмелле, алла кĕреçе тытать те ыратнине манса каять Семен Яковлевич. Ир-ирех ĕçе пикенет те Татюк кăнтăр апачĕ хатĕрличчен пĕрре те ларса канмасть. Вăй хушăнать-и-ха çĕрпе пĕр чĕлхе тупса ĕçленĕ кунсенче?

Мăшăрĕ çăварни хыççăн Шурçеремре Улька патĕнче виçĕ кун пурăнса таврăнсанах яла ĕçлемелле куçса кайма шут тытнине татăклăнах хирĕçленĕччĕ-ха Семен Яковлевич. Халĕ вара, пуç тавра ун-кун шухăшласа çавăрсан, Татюк сăмаххинче тĕрĕсси пуррине ытларах та ытларах ĕненме пуçларĕ. Юрĕ, хăй вăл, çитмĕл пиллĕке пуснă ватă сăрнай, çĕр çĕмĕрттерсе çӳреймĕ Сăр хĕрринчи ялта, анчах утмăл урлă тинрех каçнă арăмĕшĕн çуллахи уйăхсенче хресчен ĕçĕпе шараçланни чăннипех усăллă пулĕ. Сиплĕ вăл, ял сывлăшĕ. Улька, ав, Узбекистанри шăрăхра пуç ыратнипе хытах нушаланнăскер, Шурçеремре пĕр çулталăк пурăнсанах çав инкеке манса кайнă.

Çапла шутланă май, хăй сисмен çĕртенех, Семен Яковлевич Татюкпа иккĕшĕн ялти пурнăçĕ мĕнле йĕрпе чупассине ăнкартма хăтланать. Паллах, Шурçеремре Улькан хăйĕн çурчĕ пур пулин те, унта пурăнас çук Кушковсем. Çывăх тăван-и е кайри хурăнташ — пур пĕрех çын патĕнче хĕсĕнсе пурăнасси йĕркеллĕ япала мар. Татюк та çав шутлах иккен. Шутсăр тавçăруллăскер. Шурçеремре камсем çурт сутнине ыйтса пĕлнĕ вăл. Хуларан катари ялта хаклах ыйтас çук. Улька ав ним енчен те тиркемелли çук хуçалăха вăтăр пинпе туяннă. Эппин, Кушковсем те хăйсене валли çурт туянма вăй çитерĕç. Ял çыннин укçа вырăнĕ тупăнсах тăрать. Тăвăр пахча мар вăл хальхи гектарлă анкарти. Кĕреçепе чавса ĕлкĕреймĕн унта. Йĕркеллĕ хуçасем лаша усраççĕ, унпа сухалаççĕ, кил таврашĕнчи ытти ĕçе тăваççĕ. Самуквартах миçе килте лаша усрамаççĕ-ши халь? Шурçеремре те пур лашаллисем. Паллах, лаша усрасан унпа ĕçлемелли хатĕр-хĕтĕр кирлĕ. Урапа-çуна, ут таврашĕ, акапуç, сӳре. Тăкакĕ кашни утăмрах. Алла хутпа кăранташ тытсах шутларĕ Семен Яковлевич. Хăраса ӳкмелли çук, çитет пурин валли те. Кайран хăйсем анкартинче пуçтаракан çимĕç тупăш кӳрекен пулĕ.

Çапла, пĕчĕк шырлакран хумлă юхан шыв пуçланнă пек, çирĕпленсех пычĕ ялта пурăнма каяс шухăш.

4

Ют мăнастире хăв кĕнекӳпе кĕреймĕн. Ют ялта пурăнма тытăнасси те çав манерлех. Кашни ялăн, кашни кас-урамăн, кашни хресчен килĕн хăйĕн ĕмĕртенпе çирĕпленнĕ йăли-йĕрки пур. Куç илми сăнаса, асăрхаса тăраççĕ ялта çĕнĕ çыннăн кашни утăмне. Хăйсене килĕшсен те тӳрех ырлама васкамаççĕ-ха, енчен тӳртĕн утăм турăн пулсан вара намăс юпи çумне пăталаççĕ, кулса тăрăхлаççĕ, ятлаçсах каяççĕ. Ирĕксĕрех ял çынни мĕнле ĕçлет, мĕн тăвать — çавăн пек пулмалла.

Улька Шурçеремре çурт туяннă хыççăн ахальтен-и вĕçĕмех кулянса çӳренĕччĕ Кушков арăмĕ. Йăмăкĕ, Мускаври институтран вĕренсе тухнăранпах узбек хулинче пурăннăскер, инженер ĕçĕпе çыхăннăскер, мĕнле айкашĕ çĕнĕ вырăнта, ял çыннин йывăр лавне туртма вăй çитерĕ-и, пахча-çырма терчĕ çине алă сулса Шупашкара тарса килмĕ-и? Çавăнпах ĕнтĕ, малтанхи çул, уçлă-хуплă вăхăт тупса, кайкаласах тăчĕ Шурçереме. Семен Яковлевич та арăмĕпе пĕрле çӳрерĕ. Майĕпен-майĕпен паллашрĕ Сăр хĕрринчи пĕчĕк ял çыннисемпе.

Ытти чăваш ялĕсенчи пекех, Шурçеремре те хăйсен уйрăм колхозĕ пулнă. Ял хĕрринче тăлăххăн курăнса ларнă правлени çурчĕ, ферма витисем. Пурте пушă. Пурте юхăнчăк. Вак хуçалăхсене пĕрлештерсе пысăклатсан Шурçерем тăлăх ача вырăнне тăрса юлнă иккен. Ферма выльăххисене, тракторсене, ытти техникăна колхозăн тĕп ялне куçарса кайнă. Çавăнтанпа çил шăхăрнă ишĕле-ишĕле аннă витесенче. Правлени ултă кĕтеслĕ çуртне ялпа лавкка валли хăварнă-мĕн. Пурăна киле, такамсем икĕ хутчен çаратсан, Шурçерем лавккине те хупнă. Çĕршĕнсе ларнă вара тахçан колхоз пухăвĕ кĕрленĕ пысăк çурт.

Ĕçсĕр юлнă Шурçерем халăхĕ. Çавăнпа çамрăксем пĕрин хыççăн тепри тухса тарнă ялтан. Урам тăршшĕпех пушă çурт. Тĕтĕм тухаканнисенче ытларăх карчăк-кĕрчĕк кăштăртатать. Арçын çукпа пĕрех. Чылайăшĕ, арăмĕсене хăраххăн хăварса, пӳкле вилĕмпе уйрăлнă Шурçеремри тулккăсăр пурнăçран. Пĕри Сăра путнă, тепри сӳс урхалăхран çакăннă, виççĕмĕшĕ вăрманта трактор айне пулнă...

Пĕлтĕр, Шурçереме иккĕмĕш хут кайсан, утă çулнă вăхăтра Семен Яковлевич Улька кӳршипе, хăйĕнчен пилĕк çул кĕçĕн Финоген Ивановичпа, паллашнăччĕ. Ирхи сывлăмпа пĕр ана чухлĕ утă çулсан хăй патне чĕнсе кайрĕ ăна Финоген. Шăмат кун ирех мунча хутса пултарнă иккен. Çава сулса ĕшеннĕ Кушкова вĕри мунчара тарласа çăвăнни чухах пулчĕ. Икĕ хут çапăнсан, чылай калаçса ларчĕç мунча çенĕкĕнчи сарлака сак çинче. Кăкшăмри кăпăклă сăра, аншарли черкки çемçетрĕç ватă çынсен чĕлхине. Салтакра хăш енче çӳрени, ăçта-ăçта ĕçлени, пенсие мĕнле тухни çинчен сăмахларĕç. Финоген Туркменири чикĕ хуралçи пулнă иккен, Шурçереме аслă сержант пакунĕпе таврăннă.

— Хĕрĕх çичĕ çул иртрĕ унтанпа. Хăйăрлă пуш хирте чикĕ нарядĕнче çӳрени паян та куç умĕнчех, асăмрах заставăри юлташĕсем, — тет Финоген. — Чи çывăх тăвансем пек уйрăлтăмăр дембель вăхăчĕ çитсен. Кайран çыру ярса илеттĕмĕр. Чăваш ачисем çиччĕн пулнă эпир пĕр отрядра. Елчĕкри Гурий Портнов, Вăрмар енчи Константин Кариков патне кайса курнăччĕ. Вĕсен туйĕсене. Костя кăна килсе курчĕ пирĕн Шурçереме. Ман аслă ывăлăн хреснашшĕ пулчĕ вăл, Кариков ефрейтор. Халĕ вара... Халĕ, — хашлатса сывларĕ çамка çинче шăрçаланнă шултра тар тумламĕсене чăлт шурă йĕтĕн ал шăллипе сăтăрса. — Чикĕре пĕрле пурăннă тусăмсенчен тахçантанпах сас-хура çук. Петĕре, аслă ывăлăма, яла çар училищинчен лейтенант пулса килсен юри янăччĕ Вăрмара, хреснашшĕ патне. Унтан хурлă хыпарпа таврăнчĕ вăл. Кариков хĕрĕх саккăртах çĕре кĕнĕ иккен. Пĕлместĕп, ашăм юпилле пĕр-пĕччен тăрса юлтăм-ши эпĕ хамăрăн заставăри чăваш ачисенчен...

— Çаплах, питĕ йывăр вăл, çывăх юлташсене юлашки çула ăсатасси, — хăй черечĕпе сăмах хушрĕ Семен Яковлевич. — Манăн салтакри юлташăмсем Шупашкарта икĕ взвод чухлĕччĕ. Хĕрĕх-аллă çынран кая мар. Канмалли кунсенче хулана тухсан яланах тĕл пулаттăм хăшне те пулин. Маттурччĕ, пĕринчен тепри хастарччĕ. "Капкăн" ӳнерçи Толя Быков, хор дирижерĕ Гена Максимов, завод пуçлăхĕ Миша Лезин, паллă строитель Сергей Павлов... Тем хушăра умлăн-хыçлăнах вилсе выртрĕç.

— Атя, ырă çыннăм, вĕсене — паттăр салтаксене — ăшă сăмахпа асăнса черкке тытăпăр, — сĕнчĕ кил хуçи. — Утмăл-çитмĕл çул пурăнчĕç, йăх йывăçне турат хушрĕç пулсан, юрĕ, йывăр тăпри çăмăл пултăр вĕсен, çăтмаха лексе юп курччăр. Мана вара хальхи Раççейре çирĕмри йĕкĕтсем ăссăр вăрçăра пуç хуни канăç памасть. Аслă ывăлăм — Вăрмар каччине Костя Карикова тыттарни — Афганистанран çăлăнса килеймерĕ. Кĕçĕнни, Ваçук, çак кил хуçи пуласскер, Чечняран хăрах алăпа таврăннăччĕ, анчах пурнăçра йĕркеллĕ çул тупаймарĕ хăйне валли. Ĕçсе-супса çӳрерĕ те тĕп пулчĕ. Те такамсем çапса пăрахнă ăна, те хăй чикеленсе ӳкнĕ тарăн çырмана. Шыракан, тĕпчекен пулмарĕ. Ывăлăмсем вилсе выртрĕç те арăм пăсăлса кайрĕ. Çулталăкра икĕ-виçĕ хут выртать психсиплевĕшре. Халь те унтах. Кайкаласа килетĕп эрнере пĕрре. Килте пулас тăк мана канăç парас çук вăл, халь иксĕмĕр те çакăнта — вĕри мунча çенĕхĕнче — лăпкăн калаçса лараяс çук. Йĕркерен тухсан, мĕн тăвăн, çыхса пăрахма тивет мĕскĕне. Каллех психсиплевĕше леçсе яратăп. Çавнашкал ман килти заставăри ватлăх асапĕ.