Электронлă вулавăш

Ку сайтра эсир чăвашла çырнă хайлавсене тупма пултаратăр. Пур хайлава та авторĕ, çырнă çул тăрăх çăмăллăн тупма пулать. Ку архива ятарласа хатĕрленĕ — сире килĕшекен хайлавсене эсир ку сайтра та, уйрăммăн уçласа илсе те вулама пултаратăр.

Пӗлме: хайлавсем вырнаҫтармалли йӗрке.

Çуллахи вутлă пĕлĕт йĕрет,

Хĕрсе кайнă асамлă çут пĕлĕт,

Юр пек шурă кăкру сан чĕтрет,

Ытамра вăл, ах, çылăхлă ĕмĕт...

Кам хăйсах вăратать шăплăха?

Аслати? Шăл йĕрет, тен, шуйттанĕ?

Алхасать тӳпере вут çăмха,

Тен, пире вăл курсассăн вăтанĕ?

Çăлтăрсен куççульне алласа

Тăранмарĕ тӳпе, тăранмарĕ.

Телее çурмаран пайласа

Çăтмахран çамрăк чун таврăнмарĕ...

Çуллахи вутлă пĕлĕт йĕрет,

Усала е ырра? Кам пĕлет-ши?

Ӳсĕр çилĕ вĕрет те вĕрет,

Ыранхи кун пире мĕн кĕтет-ши?

Анатолий Ыхра ĕçтешĕме

Мĕн шутлатăн, мĕн уйлатăн, тусăм,

Уяври яшсем сине пăхса?

Хул çине ӳкет халь тепĕр пусăм,

Çулсене виçет пуçран шăлса...

Шăлнăçемĕн шурă тĕслĕ вăхăт

Карт лартать те шак хурать татах!

Пурпĕрех сана савса эп пăхăп,

Калаçмашкăн пырăп сан патах.

Туртăнаççĕ кунçулсем пĕр тăсăм —

Тупăнмасть те, çук та-ши чарак?

...Тепĕр аллăран туртасчĕ сăхăм

Ыхрапа лартса тулли чара!

1998, çу, 8.

Чăваш тĕпчев институчĕ.

Светлана Асамата

Амаксар тăррийĕ — Амату —

Тĕпренсе вĕçет вăл тусанпа,

Ирĕлсе тăрать вăл юханпа —

Чакса ларнă аслă вырăн çӳллĕшĕ ...

Атăлçум им-çамĕ хравути,

Чĕрĕлсе ӳсет вăл ăшăпа,

Тутансан уçать вăл ăшăма —

Атăл айне пулса юлĕ-ши..

Сăхă этем куçĕ антăхсан

Çитмест ăна айлăмпа сăрт-ту...

Чура паттăр, хӳтте илме тух —

Каллех çĕнтерейсе пулмĕ-ши?

1995, çĕртме, 2.

Атăл, Амаксар утравĕ.

Ĕлĕк-авал, сĕм авал, Сурăм шывĕ хĕрринче Паймăк йăхĕ пурăннă. Çерĕм çĕтнĕ, тырă акнă, кĕтĕвĕ-кĕтĕвĕпе выльăх-чĕрлĕх усранă. Пит аван пурăннă темелле, анчах таçтан мур килсе çапать ку йăха. Выльăх-чĕрлĕхпе пĕрле Паймăк йăхĕ те арканать. Паймăк пĕртен пĕр ывăлĕпе, Асаматпа, тăрса юлать. Пурăнаççĕ çапла иккĕшĕ. Вăхăт нумай иртет-и, сахал-и — Асамат ӳссе çитет. Пĕррехинче вăл ашшĕ патне пырать те çапла калать:

— Аттеçĕм! Эпĕ ӳссе çитрĕм ĕнтĕ. Эсĕ мана мĕн пĕчĕкрен юратса ӳстертĕн. Эпĕ халĕ çул çӳреве тухасшăн, санран вăхăтлăха уйрăласшăн. Пиллесем ĕнтĕ мана, аттеçĕм.

Уйрăлма тем пек йывăр пулсан та ашшĕ ывăлне пиллет, икĕ кĕмĕл укçа парать.

Тепĕр кун Асамат çула хатĕрленет. Ĕçсе çиет те ашшĕпе, тăванĕ-хурăнташĕпе сыв пуллашать, килĕнчен тухса каять. Çулпа пĕр уйăх утать. Кайсан-кайсан пĕр вăрмана çитсе тухать. Ывăнса çитнипе пĕр йывăç çумне канма ларать. Ларсан-ларсан Асамат тĕлĕрсех каять. Шăнса кайнипе вăранса каять. Нумай шухăшласа тăмасть, йывăç хăвăлне кĕрсе выртать те каллех хуп турттара пуçлать. Мĕн чуль çывăрнине Асамат хăй те пĕлмест. Вăранса каять те тĕлĕнсех каять. Йĕри-тавра калама çук илем: пур çĕрте те нихăçан курман илемлĕ кайăксем юрăсем шăрантараççĕ, ăçта пăх унта куçа тыткăнлакан чечексем ешереççĕ. Çак илеме курса Асамат çухалсах каять, хăй ăçта кайнине те пĕлмест. Утать, утать Асамат. Тĕнче илемĕпе киленет. Утсан-утсан кӳлĕ хĕррине çитсе тухать. Кӳлĕри шыв тăп-тăрă, ун çинче хĕвел шевли вылять. Асамат хăва тĕмсем айне канма ларать. Шăпах çак вăхăтра кӳлле темиçе акăш вĕçсе килет. Пуçлаççĕ вăй выляма: пĕр-пĕрне хăвалаççĕ, ашкăнаççĕ, çитменнине, ахăлтатса кулаççĕ. Асамат ахăлтатса кулнă сасса илтсе унталла-кунталла пăхать, анчах никам та çук. Çак вăхăтра акăшсем кӳлĕ хĕррине тухаççĕ те çунаттисемпе сулласа çаврăнса илеççĕ. Тĕнчере çук чипер пикесем пулса тăраççĕ. Пĕри пуринчен те илемлĕрех: çăлтăр куçлă, пичĕн пĕр енĕ уйăх, тепĕр енĕ хĕвел. Асамат ăна курнипех хытса тăрать, чĕри юратупа тулать, ăна мăшăр тума шутлать. Анчах акăшсем мĕнле кĕтмен çĕртен килнĕ, çавăн пекех хăвăрт куçран кайса çухалнă. Асамат хуйха путать, акăшсене шыраса тупма шутлать. Анчах ăçта шырамалла-ха вĕсене? Пырать Асамат çулпа. Анчах нумаях та каяймасть вăл — çухалса каять. Ăçталла каймаллине пĕлми пулать. Йăлтах аптăраса çитет.

Малалла

Паян ирпе çула тухсан,

Эп тĕлĕнсе кăна-çке пытăм:

Çунса выртать таçтан-таçтан

Кĕр кунĕ сапнă чĕре ылтăн.

Çуралнă ялăм — ылтăн сад,

Хирте пĕр тикĕс ылтăн хăмăл.

Ун тăрăх ылтăн ывăтса,

Хĕвел чупать çăмха пек çăмăл.

Ыраш калчи, ав, ешерет

Çӳçеллĕ пурçăн тутăр майлă.

Çаранлăхра кĕтӳ çӳрет, —

Кĕрхи сĕтсем çăра хăймаллă.

Кăнтăралла хуркайăксем

Карти-картипеле куçаççĕ;

Кĕрхи хĕвел çинче вĕсем

Ылтăн çунатлă курăнаççĕ.

Ылтăнланан вăрман тăрне

Пилеш вĕри кăвар сапать-мĕн.

Кам савмĕ-ха кĕр мăнтăрне,

Кама ун ырлăхĕ йăпатмĕ?

Вăрманалла шала кĕрсен,

Юмахри пек туятăн эсĕ:

Сап-сарă ылтăн мăйăрсем

Тӳрех сан ывçуна ӳкеççĕ.

Йăлтах манатăн хăвна ху,

Çăкалăхпа пыратăн çулсăр.

Савни хыпарĕ мар-ши ку —

Вĕл-вĕл вĕçен çак ылтăн çулçă?

Мĕн каласа мĕн çырнă-ши?

Çăка çулçи чăнах çыруллă.

Тăван кĕтес, тăван çĕршыв,

Малалла

Çавал хĕрринчен пирĕн пĕчĕк яла

Утаççĕ ретпе юпасем.

Çавал вăй-хăвачĕ йăл-ял çуталать

Куллен каç пулса килнĕçем.

Çӳлти çăлтăрсем ман тăван ял çине

Пăхаççĕ паян ăмсанса.

Кĕретпĕр эпир пĕр колхозник килне,

Кунта — питĕ çутă, таса.

Сĕтел хушшинче пĕчĕк паттăр ларать,

Пит чаплă пулас кĕнеки;

Пуçне çĕклемесĕр çак паттăр вулать:

«Ульянов — ача чухнехи...»

Ун ашшĕ те ларнă сĕтел хушшине,

Пĕрлех вăл вулать те çырать:

«Эпир пурнăçлатпăр Ильич хушнине,

Пур ĕç те кал-калăн пырать».

Кружок пулмалла-çке ыран каçхине,

Колхозник унта вĕренет.

Инке юр пек шурă кăтай пир çине

Хитре тĕрĕсем ӳкерет.

Ялти хресчен пӳрчĕ. Пĕр пĕчĕк килйыш.

Тӳлеккĕн çеç вăхăт шăвать.

Стена çумĕнчен çивĕч куçлă Ильич

Кашнин ĕçне ăшшăн сăнать.

Çавал вăй-хăвачĕ çак пĕчĕк пӳртре

Çапла ялкăшса çуннăçем,

Ӳссе çуталаççĕ вĕри ĕмĕтре

Тата аслăрах кунçулсем.

Малалла

Акăшсем, акăшсем,

Кĕрхи сулхăн ирпе

Вĕçрĕç ман шухăшсем,

Хускалса сирĕнпе.

Ман вĕри салама

Тусăма калама

Илсе кайăр инçе

Шур çунатăр çинче.

Тусăма ăсатни

Кĕç çулталăк çитет:

Чикĕре чун савни

Çĕршыва хӳтĕлет.

Ах, черемçĕм çунать, —

Мĕншĕн çук-ши çунат!?.

Сирĕнпе эп çула

Паянах тухмалла.

Акăшсем, акăшсем,

Каялла вĕçнĕ чух

Ман вĕри шанчăксем

Сирĕнтен юлас çук.

Пĕр хĕвеллĕ çут ир

Илсе килĕр эсир

Савнă тус саламне

Манăн кантăк умне.

Асăнмалăх, тусăм, парнелерĕн

Сăнӳкерчĕк иртнĕ çул мана.

Килĕп, терĕн, мĕншĕн-тĕр килмерĕн.

Ăçта эсĕ? Мĕн пулчĕ сана?

Сăнӳкерчĕк,

Хĕрри пĕркеленчĕк,

Сархайма та тытăннă кăштах.

Сăнӳкерчĕк —

Туйăмри тĕпренчĕк,

Вырăну сан ĕмĕр çавăнтах.

Сăнӳкерчĕк —

Пурнăçри тĕрленчĕк,

Ас илме хистет иртнĕ куна.

Сăн ӳкерчĕк,

Пысăках мар, пĕчек,

Çав-çавах сиплет чирлĕ чуна.

Юратап тесе те тупа турăн,

Пĕрлешме сăмах парса тату.

Тем те пулĕ, тем те курса тăрăн, —

Хыпар ту, савниçĕм, хыпар ту.

Юратмастăп? Çук, чуна суятăп,

Каллех хатĕр туйăма чĕртме.

Мĕн пулсан та килессе туятăп,

Юрату хистет мана кĕтме.

Чăваш ялĕ ĕлĕкренпех юханшыв хĕрринелле туртăнать. Акă ман тăван ял та Хĕр шывĕ хĕрринче вырнаçнă. Асанне каланă тăрăх, пирĕн ял çывăхĕнче шыв арманĕ пулнă. Пуян тутар арман лартма шутлать, арманне шыв татса ан кайтăр тесе, вăл ун айне чĕрĕллех çамрăк хĕре алтса чикнĕ пулать, ун хыççăн çак юхан шыв халăхра «хĕр шывĕ» ятпа çирĕпленсе юлать…

Мĕнлерех илемлĕ вăл Хĕр шывĕ.! Ун çине нихçан та пăхса тăранаймăн. Пин хут пăхсан та хăйне расна тулли илемĕпе çĕнĕлле, нихçан курман пекех куç умне туха-туха тăрать. Илĕртӳллĕ вĕтĕ кăтрисем хĕвел шевли пек выляççĕ, уçă çил кăшт вĕрнипех чĕтрене-чĕтрене хуралаççĕ, çав самантрах шерепеленсе кайса саланаççĕ, çухалаççĕ. Кăмăл çĕкленет, чĕрере ырă туйăмсем çуралаççĕ.

Кирек хăш чăваш ялĕ те йывăçлă, çулла аякран раща пекех курăнаççĕ. Пирĕн ял та йывăç ăшне путнă теме пулать. Ĕçчен те сăпайлă, тӳрĕ кăмăллă халăх пурăнать кунта. Ял ятне асăнмăпăр, кирлех-ши вăл, кун пек чăваш ялĕсем таврара чылай. Çак калавра асăннă ĕçсем кирек хăш вăхăтра та, кирек хăш ялта та пулса иртме пултарнă. Сахал-им чăваш ялĕсенче маттур каччăсемпе чипер пикесем!

Тăвн тавралăх кирек камшăн та чи илемлĕ те таса вырăн. Пурте куçа илĕртет, кăмăла çĕклет, чĕрере ырă туйăм çуратать. Пирĕн ял хĕрринче ватă йăмра ӳсет. Униче йăмри теççĕ ăна. Тăххăрăн-вуннăн çеç ытамласа илме пулать унăн пĕвне. Тарăн шухăша кайнă çын пек курăнать йăмра. Ĕмĕрсем хушшинче тем те курнă, тем те тӳснĕ пуль çав мăнтарăн йывăçĕ. Ялта çирĕпленнĕ йăла тăрăх, туй каçхине çамрăк мăшăр çак йăмра çине илемлĕ çăлтăр тĕрленĕ тутăр килсе çакать. «Йăмра çамрăк мăшăр юратăвне, телейне сыхлать», — теççĕ ялти ватă çынсем. Çур çĕр варринче, çап-çутă çăлтăр çутатнă чух йăмраран телей уççи ыйтмалла пĕр-пĕрне юратакан чунсен. Ку çăлтăр яланах пĕр вырăнта курăнать. Аçинтей çăлтăрĕ теççĕ ăна халăхра.

Малалла

Çĕлен сăнни пулса эс сăнăларăн,

Казак сăнни пулса эс пăталарăн...

Сăн-пит мĕнле, çапла эп хам... Пĕлетĕп,

Хама ăнланаймасăрах вилетĕп...

Эп саншăн илĕртӳллĕ пулаймарăм,

Сан чĕрӳне яланлăх юлаймарăм...

Кантра çĕрмест-ха ал çинче, асту, вăран,

Айван, мĕн-ма эс намăс-симĕсрен хăран?

Çаплах-и, тен... Мĕскер вăл арçын тивĕçĕ.

Артаклăх. Каçару... Юрату — кĕвĕçе.